سیر تحول پرچم در افغانستان؛ از پرچم ملی تا پرچم های گروهی
۲۷ حوت (اسفند) ۱۴۰۰ – ۱۸/ ۳/ ۲۰۲۲
«سیر تحول پرچم در افغانستان؛ از پرچم ملی تا پرچم های گروهی»؛ مصاحبه گفتگو با دکتر شیر احمد سعیدی، کارشناسی مسائل افغانستان و دکترای روابط بین الملل
پرچم ملی افغانستان از زمانی که این کشور در سال ۱۹۰۱ از بریتانیا استقلال یافت، حداقل ۱۸ بار در طول صدسال گذشته تغییر کرده است. پرچم اصلی افغانستان دارای طرحی کاملاً یکدست و مشکی‌رنگ بود. در زمان حکومت شاه امان‌الله، از سال ۱۹۲۶، پرچم مشکی یکدستی با نشان سفیدی از محراب رو به مکه و تاج گل طراحی شد. سپس طرح پرچم افغانستان توسط محمد نادرشاه، پسرعموی امان‌الله، در سال ۱۹۲۹ مجددا تغییر یافت و به‌صورت سه رنگ با نوارهای سیاه، قرمز و سبز با نشان امان‌الله در مرکز طراحی شد. در سال ۱۹۷۴ جهت سه رنگ از نوارهای عمودی به افقی تغییر یافت و عقاب طلایی‌رنگی نیز در گوشۀ آن اضافه شد. از سال ۱۹۷۴ تا ۲۰۰۴، پرچم افغانستان چندین بار تغییر کرد؛ ازجمله تغییر و تبدیل به پرچم طالبان طی سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ اما نهایتا پرچم ملی افغانستان که اکنون با پرچم طالبان جایگزین شده است، در سال ۲۰۱۳ نهایی شد.
اما جدا از پرچم ملی افغانستان، در رابطه با پرچم طالبان می‌توان گفت بر روی پرچم سفید طالبان امارت اسلامی افغانستان نوشته‌شده است که نام رسمی جدید این کشور پس از استقرار دولت موقتی است که در ۷ سپتامبر ۲۰۲۱ توسط طالبان اعلام‌شد. از زمان به قدرت رسیدن طالبان در دهه ۱۹۹۰ تا حال حاضر، دو دهه می‌شود که این پرچم توسط این گروه استفاده می‌شود. هنگامی‌که طالبان برای اولین بار در سال ۱۹۹۶ قدرت را به دست گرفت، پرچم آن‌ها یکدست سفید بود که ظاهراً نمادی از پاک بودن ایمان و حکومت آن‌ها بوده است. اما این گروه یک سال بعد شهادتین سیاه را نیز روی پرچم خود اضافه کردند. به هر روی گرچه طالبان اکنون به قدرت رسیده‌اند اما مردم افغانستان نسبت به نماد، نشانه‌ها و مظاهری که با حکم زور طالبان تجویزشده، عرق و تعصبی ملی نخواهند داشت. در ادامه برای روشن‌تر شدن موضوع حاضر به گفتگو با دکتر شیر احمد سعیدی، کارشناسی مسائل افغانستان و دکترای روابط بین الملل خواهیم پرداخت:
۱- در ابتدای امر این سوال به ذهن متبادر می شود که انتخاب سه رنگ اصلی (قرمز، سبز و مشکی) در پرچم افغانستان از سال ۱۹۲۹ به چه دلیل بوده و نشان از چه دارد؟ از دیگر سو چرا در اکثر برهه‌های تاریخی پیش از ۱۹۲۹ در پرچم افغانستان رنگ مشکی رنگی غالب و برجسته بود؟
با توجه به تاریخچه پرچم ملی در افغانستان، تحولات تاریخی و بحران‌های سیاسی، به نظر میرسد که پرچم ملی در افغانستان بیش از آنکه با نمادهای ملی و وحدت ملی مردم افغانستان رابطه داشته باشد، دست‌کم در ۵ دهه اخیر، منبعث از تفکرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گروه‌ها و احزاب سیاسی بوده است. انتخاب سه رنگ در پرچم ملی در دوره شاه امان‌الله اتفاق افتاد که بر اساس گزارش‌های تاریخی و منابع، این سه رنگ به مفهوم سه وضعیت یا سه مفکوره طراحی‌شده است. رنگ سیاه به مفهوم نماد تاریکی و استعمار، ظلم و قساوت، رنگ قرمز (سرخ) به مفهوم نمادین مبارزات، جهاد و قیام‌های آزادی طلبانه مردم افغانستان از چنگ استعمار و مداخلات خارجی و رنگ سبز به مفهوم آبادی، توسعه و پیشرفت، اشاره داشته است. آنچه می‌تواند افغانستان پسا قرن ۱۹ را از قبل جدا کند رنگ سبز و سرخ آن است؛ اما به نظر می رسد که در دوره‌های تاریخی مختلف از رنگ سیاه در پرچم استفاده‌شده که با توجه به نظریات مورخین و اسناد تاریخی این امر به مبارزات ابومسلم خراسانی برمی‌گردد؛ زمانی که ابومسلم خراسانی در مقابل عرب‌ها داعیه حکومت‌داری به مفهوم آن زمان را زیر سؤال برد و قیام کرد، با پرچم سیاه این اقدام را معرفی کرد. اینکه هدف از رنگ سیاه در آن دوره چه بوده بیشتر به تحولات دوره خلافت ارتباط می گیرد و باید مطالعات عمیق‌تری در این خصوص صورت بگیرد. بدیهی است که انگیزه‌های فرهنگی و دینی خاص خودش را دارد.
۲- هر پرچم دارای نماد و سمبل خاصی است که منجر به تفاوت کشورها و ملت‌ها از یکدیگر می‌شود. در این میان، سمبل‌های به‌کاربرده شده در پرچم‌های افغانستان بیشتر نشات گرفته از چه موضوع و مسائلی بوده و ریشه این سمبل‌ها و نمادها در چیست؟
تاریخ افغانستان فرازوفرود فراوانی دارد، طوری که بخش عمدهای از تاریخ این سرزمین دستخوش تجاوز خارجی، درگیری جنگ‌های داخلی، لشکرکشی و کشورگشایی بوده است، بنابراین این رنگ‌ها در پرچم ملی افغانستان بیش از آنکه نشان‌دهنده نماد ملی و سمبل ملی و حدت اقوام باشد، بیان‌کننده نوعی آزادی‌طلبی، مبارزات آزادی‌خواهانه و امید به پیشرفت است، چیزی که کمتر در تاریخ عینی افغانستان جامه عمل پوشیده است. برجسته‌ترین برهه تاریخ در افغانستان، مبارزه با اشغال، تجاوز و استعمار است و رنگ سیاه و سرخ همیشه در تاریخ ما رنگ غالب بوده است.
۳- پرچمی که توسط دولت اسلامی استفاده می‌شود اساساً معکوس پرچم طالبان است؛ این پرچم، پرچم سیاهی است که شهادتینِ آن بارنگ سفید نوشته‌شده است. آیا تشابه پرچم طالبان وداعش، -این گروهِ تازه به قدرت رسیده در افغانستان که امروزه درصددِ نشان دادن تغییراتی در درون خود نسبت به دهه ۹۰ و جدا شدن از گروه‌های اسلامی افراطی هستند-، طالبان را برای تغییر پرچم خود و قالب گرفتن در نقش یک بازیگر دولتی رسمی ترغیب نخواهد ساخت؟
دولت اسلامی اگر منظور همان داعش خراسان باشد، یک پدیده اطلاعاتی و استخباراتی است و حضور فیزیکی آن هنوز جای سؤال دارد، آنچه به نام داعش خراسان اتفاق میافتد، بیشتر تحرکات اطلاعاتی است که از طرف گروه‌های مختلف انجام می‌شود و نام داعش خراسان بر آن گذاشته می‌شود. من هنوز احساس می‌کنم که این نام بدون محتوا است، شاید در مدت‌زمان کوتاهی این گروه در شرق افغانستان توانسته‌اند که فعالیت‌های را سازمان‌دهی کنند، اما به نظر نمی‌رسد که جایگاهی قابل‌قبول در جامعه افغانستان پیدا کنند. من احساس می‌کنم که به‌نوعی این پرچم سیاه بارنگ سفید شهادتین، کپی‌برداری باشد از داعش عراق و سوریه با این تفاوت که تلاش کرده‌اند رنگ سفید را بر آن بی افزایند تا به‌نوعی نشان بدهند که پرچم سفید طالبان را هم نشانه گرفته‌اند، اما تفسیر پرچم در میان گروه‌های اسلام‌گرا مفهوم خیلی عمیق ندارد و نوع نگاه‌های گروه‌های تندرو و ستیزه‌جو بیشتر به ریشه‌های تاریخ اسلام برمی‌گردد تا به چالش کشیدن مفهوم پرچم در عصر حاکمیت دولت –ملت و دولت‌های ملی. تلاش طالبان برای حفظ پرچم سفید بیش از آنکه مفهوم ملی و مرتبط به تاریخ افغانستان داشته باشد، نوعی وابستگی به نمادهای این گروه است و چنانچه می دانید چالش‌های فراوانی دارد و موردپذیرش مردم نیست.
۴- غالبِ متونی که تغییر و تحولات کلی یا جزئی در پرچم‌های افغانستان را بررسی کرده‌اند، مروری بر این روند طی ۱۰۰ سال گذشته (۱۹۰۱ به این‌سو) را داشته‌اند؛ اما آیا پیش از آن نیز شاهد اتخاذ پرچم مشخصی از سوی حکام وقت افغانستان بوده‌ایم؟ به‌طورکلی نخستین پرچم این کشور تحت نام دولت به معنای امروزی در چه تاریخی و بر چه اساسی شکل گرفت؟
بلی، بیشتر تحلیل‌ها در خصوص پرچم حکایت از تحولات یک قرن اخیر دارد، اما قاعدتاً این رنگ‌ها به‌طور یک‌باره و ناگهانی ایجاد نشده و نشان دهند تحولات تاریخی گذشته است، شواهد تاریخی نشان می دهد که پرچم‌های افغانستان از دوران ابومسلم خراسانی به بعد بارنگ‌های سیاه و سرخ مزین بوده، دست‌کم تا دوره تجاوز چنگیز خان، پرچم سیاه و بعضاً بارنگ سرخ، با طرح‌هایی از شمشیر، خوشه ای گندم، کلمه طیبه، نام حضرت محمد (ص) و یا کلمه‌الله اکبر مزین بوده است. در دوره احمدشاه ابدالی به‌عنوان یکی از شاهان معروف افغانستان که بسیاری از تاریخ‌نگاران ما او را پایه‌گذار افغانستان فعلی می دانند، پرچم ملی واحد گزارش نشده و به نظر می رسد که لشکرهای نظامی مختلف در این دوره، پرچم‌های مختلفی داشته‌اند، به نظر میرسد نشانه‌های شمشیر، ستاره و گندم معیار تشخیص بوده تا رنگ پرچم. آنچه به‌عنوان رنگ به‌عنوان معیار شناخت پرچم استفاده‌شده از دوره شاه امان‌الله به بعد است.
۵- طبق برخی روایت‌ها، افغانستان از قرن هجدهم دارای ۲۶ پرچم ملی مختلف بوده و اولین پرچم افغانستان در زمان سلسله هوتک در سال ۱۷۰۹ استفاده شد. از دیگر سو طبق دیگر روایت ها، با در نظر گرفتن شرایط جغرافیای و تحولات سیاسی طی ۱۰۰ سال اخیر، در طول قرن بیستم، پرچم افغانستان ۱۹ بار تغییر کرد؛ اما جدا از این مباحث، چرا پرچم افغانستان بیش از هر کشور دیگری در جهان سیر تغییر و تحول بیشتری را طی کرده است؟
رنگ پرچم ها، نمادها، سمبل‌های ملی و تفکر ملی یک پدیده مدرن است که در تاریخ جهان خیلی سابقه ندارد. نمادهای دولت ملی مدرن پس از انقلاب فرانسه بیشتر رشد کرده و مفهوم گذاری شده است. نوع انتخاب رنگ، طراحی و متن درروی پرچم‌های ملی نیز نه‌تنها در افغانستان که در جهان معاصر برای همه کشورها یک پدیده مدرن است. با نگاهی به تاریخ جهان به‌سادگی می‌توان دریافت که پرچم واحد در جهان مربوط به دو نوع نظام حکومت‌داری بوده است: نظام‌های خلافت و نظام‌های امپراتوری؛ سایر حکومت‌ها و نظام‌ها، حتی نظام‌های شاهی تا یک دوره معین از تاریخ، دارای رنگ و نماد مشخص نبوده‌اند. با توجه به اینکه در جغرافیایی به نام افغانستان و پیش از آن به نام خراسان، آریانا و باختر و یا هر نام دیگری، نظام خلافت و نظام امپراتوری به مفهوم دقیق کلمه اتفاق نیافته و اکثر نظام‌هایی که در افغانستان برپاشده شکل قبیله ای داشته و در بهترین حالت آن مستعمره یکی از کشورها بوده است. ادامه سلسله مغولی، تیموری و سلسله‌های دیگر بخش عمدهای تاریخ این سرزمین را تشکیل می دهد؛ آنچه به نظر می رسد که بخشی از تاریخ مستقل افغانستان باشد، دوره‌های غزنویان، غوریان، احمدشاه ابدالی و فرزندان او است که بیشتر در مسیر تهاجم به هند قرار داشتند و تمرکز کمتری برای نظام سازی و هویت‌سازی کردند.
۶- شاید در حال حاضر که دولت سابق افغانستان سرنگون و طالبان قدرت را به دست گرفته و بر اساس موازین خود دولت موقتی تشکیل داده‌اند، ابهاماتی حقوقی نیز مطرح‌شده باشد؛ اما در این میان این سؤال پیش می‌آید که اکنون کدام پرچم در افغانستان رسمی و قانونی است؟ (پرچم طالبان یا دولت سابق)
بر اساس الزامات حقوق بین الملل و منشور سازمان ملل متحد، امارت اسلامی طالبان هنوز جایگاه یک دولت قانونی را احراز نکرده است. آنچه برای جامعه بین المللی مهم است، افزایش حملات نظامی گروه‌های تندرو در خاورمیانه، جنوب غرب آسیا و در سایر مناطق جهان با استفاده از رویکرد نظامی طالبان است. در کنار آنکه جامعه جهانی نگران این امر است، از کودتا گری و نظامی‌گری در سطح جهان نیز در هراس است و لذا با توجه به الزامات دولت –ملت در عصر مدرن، نظام فعلی در افغانستان یک نظام قانونی و رسمی نیست و به همین دلیل نمایندگی‌های سیاسی افغانستان در خارج از کشور هنوز در شرایط ابهام قرار دارند. پرچم نیز در این چارچوب قابل بررسی است تا هنوز هیچ نهاد رسمی و ملی در افغانستان پرچم طالبان را به رسمیت نشناخته و هیچ‌گونه تصمیم‌گیری ملی و بین المللی نیز در این خصوص اتخاذ نشده است. در چنین وضعیتی نمی‌توان ادعا کرد که کدام پرچم رسمی و ملی است، پرچم قبلی از اعتبار ملی و بین‌المللی افتاده است و پرچم سفید طالبان نیز جایگاه بین‌المللی ندارد، کما اینکه نظام ایجادشده توسط طالبان و سایر فعالیت‌های آن‌ها رسمیت بین المللی ندارد. البته یک نکته را نباید فراموش کرد که جامعه جهانی با توجه به هزینه‌های گزافی که طی دو دهه گذشته انجام داده‌اند و دستاورد قابل‌ملاحظه‌ای نداشته‌اند از پیگیری تحولات موجود در افغانستان خسته شده‌اند و به نظر میرسد که طالبان با همین ساختار و به همین شکل و خارج از ساختار جامعه بین الملل مدتی ادامه خواهند داد تا فرصتی برای جامعه بین المللی دست بدهد و یک‌بار دیگر به وضعیت افغانستان توجه کند. نگرانی‌های قومی، حزبی، گروهی، مذهبی و عوامل داخلی و خارجی ای حاکم بر ساختار موجود در افغانستان تصمیم‌گیری برای تغییر در افغانستان را دشوار و پیچیده‌تر می‌کند، اگر به قضایا و بحران‌های داخلی ورود کنند به واکنش سخت گروه‌های تندرو مواجه می شوند و اگر کنار بکشند و بی‌توجه باشند، بخش عمده از جامعه در حال اضمحلال و نابودی است.
۷- از آنجایی‌که پرچم‌ها نماد هویت یک ملت هستند. آیا پرچم‌های افغانستان در زمان‌های مختلف توانسته‌اند از هویت و نماد یکپارچگی در افغانستان نمایندگی کنند؟ به‌عبارت‌دیگر، آیا این پرچم‌ها نمایانگر عنصر وحدت ملی بوده‌اند؟
اگر تحولات دو دهه گذشته را به‌عنوان معیار برای پاسخ‌گویی به این سؤال بگذاریم، به نظر می رسد که جسته و گریخته اختلافاتی در خصوص پرچم وجود داشته، اما دست‌کم در این‌یک مورد اختلاف‌نظر خیلی برجسته نبوده و اکثریت گروه‌های قومی، مذهبی، زبانی و فکری رفتار غیر مناسب با پرچم سه رنگ نداشته‌اند، اما طبیعی است که بخشی از جامعه افغانستان پرچم را به دلیل رفتار تک روانه گروه‌های دیگر قومی، کمتر به‌عنوان نماد ملی قبول دارند. اگر نسبیت را معیار بگیریم و به‌طور نسبی به بحث پرچم نگاه کنیم، پرچم سه رنگ افغانستان در مقایسه با سایر سمبل‌های ملی و نمادهای وحدت ملی منشأ اختلاف و افتراق نبوده است.
۸- درنهایت به‌طورکلی، آیا تغییر بیرق از سوی حکومت‌ها و گروه‌های حاکم در کشورها امری معمول است و هر گروهی حاکم با توجه با برداشت‌های تاریخی، فرهنگی و سیاسی خود بایستی آن را تغییر دهد و حق این کار را نیز دارد یا خیر؟
بدیهی است که تصمیم‌گیرنده اصلی در خصوص ایجاد و ترویج سمبل‌های ملی، ملت‌ها هستند و در خصوص پرچم نیز این امر صدق می کند؛ در یک دهه اخیر، کشورهای چندی دست به ایجاد اصلاحات در ساختار پرچم زده‌اند و اختلافی هم ایجاد نشده است. مایه و بن مایه اصلی درخصوص تصمیم‌گیری در این عرصه ها رعایت اصول عدالت و عدالت محوری است که در نبود عدالت بحث‌های جانبی بالا می گیرد و تبدیل به یک ادعا می‌شود. اگر توافقِ روی ساختارهای ملی وجود داشته باشد، توافق روی پرچم خیلی سخت نخواهد بود، مشکل افغانستان نه پرچم، بلکه چگونگی ساختارهای ملی، زبان، واحد پول ملی، تقسیم قدرت، شیوه تصمیم‌گیری، تقسیمات ثروت و بحث‌هایی ازاین‌دست است و اگر اختلافی هم برجسته می شود و شکل می گیرد ناشی از این موارد است.