ممنوعیت تولید و تجارت مواد مخدر؛ امکانِ قطع شریان اصلی حیات اقتصادی طالبان؟!
۲۱ حمل (فروردین) ۱۴۰۱ – ۱۰/ ۴/ ۲۰۲۲
طالبان روز یکشنبه ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ (۳ آپریل ۲۰۲۲)، اعلام کرد که کشت خشخاش، همچنین تولید و مصرف مواد مخدر در افغانستان ممنوع شده است؛ اقدامی که عواقب گسترده ای برای بسیاری از کشاورزانی خواهد داشت که به دلیل قحطی و بحرانی اقتصادی فراگیر در کشور، به کشت این محصول روی آورده اند. مولوی عبدالسلام حنفی، معاون نخست وزیر طالبان، طی نشستی خبری در وزارت کشور این فرمان رسمی را برای رسانه های داخلی و بین المللی قرائت کرد. مقامات بلندپایه طالبان، از جمله سرپرست وزارت داخله، سراج الدین حقانی نیز حضور داشتند.
در فرمان مذکور که از سوی هبت الله آخوندزاده رهبر طالبان صادر شده، چنین آمده است: «از تاریخ صدور این فرمان کشت خشخاش در سراسر کشور به طور کامل ممنوع بوده و هیچکس نمی تواند برای کشت این گیاه/محصول اقدام کند». «همچنین اگر کسي تخلف کند، زراعتش از بين رفته و بر اساس شریعت اسلامی با متخلفین برخورد مي شود.» این فرمان همچنین استفاده، خرید و فروش، انتقال، واردات و صادرات مواد الکلی، هروئین و سایر مواد مخدر را نیز ممنوع کرده است.
در پرتو ممنوعیت مواد مخدر، عبدالسلام حنفی از اهداکنندگان بین المللی خواست تا برای یافتن مشاغل و کشتی جایگزینِ کشت خشخاش برای کشاورزان، با مقامات افغانستان همکاری کنند. تصمیم طالبان برای ممنوعیت خشخاش در کشوری که حدود ۸۰ درصد از عرضه جهانی تریاک را به خود اختصاص می دهد، در حالیست که این گروه پس از مجموعه احکامی که بانون را هدف قرار می دهد، (از جمله ممنوعیت حضور دختران برای تحصیل در مقطع دبیرستان)، تحت فشار فزاینده بین المللی قرار دارند.
به هر حال، بسیاری از کشاورزان پس از بازگشت مجدد طالبان به قدرت، برای نوعی ممنوعیت برنامه ریزی کرده و می دانستند کشت این محصول -که می تواند برای مدتی پس از برداشت نیز ذخیره شود- آنهم با کاهش عرضه و افزایش قیمت ها، سرمایه گذاری آتیِ خوبی خواهد بود. این درحالیست که اعلامیه طالبان در روز یکشنبه در زمان برداشت خشخاش صورت گرفت. البته فصل برداشت و کاشت در سراسر افغانستان متفاوت است. در قلب خاستگاه طالبان در جنوب قندهار، برداشت محصول آغاز شده است، اما در شرق کشور، برخی کشاورزان تازه شروع به کاشت محصول خود کرده اند.
گره خودن افغانستان با کشت تریاک و اتصال طالبان با تجارت مواد مخدر
آشکار است که طالبان رابطه پیچیده ای با این محصول دارند. طی نخستین دوره ای که این گروه در قدرت بودند، پیش از ممنوعیت کشت تریاک در اواخر دهه ۱۹۹۰ و در سال ۲۰۰۰، تلاش هایی برای محدود کردن تریاک صورت گرفت. اما پس از سرنگونی آنها در پی تهاجم ایالات متحده در سال ۲۰۰۱، طالبان برای تامین مالی مجددا به این محصول روی آوردند و حتی در قالبِ تروریست مواد مخدر (narco-terrorist) از سود حاصله جهت تامین سوخت ماشین جنگی خود برای دو دهه استفاده کردند.
گرچه به نظر می رسد نوطالبان حتی با وجود فروپاشی اقتصاد این کشور، درحال برداشتن گام هایی در متوقف ساختن تجارت غیرقانونی مواد مخدر هستند، لیکن تکیهِ همین گروه به تجارت و عواید ناشی از خرید و فروش این محصول نقطه ثقل ماجراست که باعثِ بعید بودنِ پایداری و تداوم احتمالاتی از این دست ممنوعیت و محدودیت ها می شود. چنانچه به باور برخی ناقدان، طالبان این گاو شیردۀ غیراسلامی اما پرسود و منفعتِ خود را ذبح نخواهد کرد؛ چراکه ۶۰ درصد درآمد گروه طالبان از تجارت مواد مخدر به دست می آید.
به گفتۀ بازرس ویژه آمریکا در امور بازسازی افغانستان به نقل از گزارش شورای امنیت سازمان ملل، درآمد طالبان از مواد مخدر در افغانستان از بهار ۲۰۱۸ تا بهار ۲۰۱۹ حدود ۴۰۰ میلیون دلار تخمین زده شد. از دیگر سو، طالبان در اواخر نخستین حکومت خود در سال ۲۰۰۰ کشت خشخاش را ممنوع کردند، زیرا آنها به دنبال مشروعیت بین المللی بودند، اما با واکنش مردم مواجه شده و بعدا موضع خود را تغییر دادند.
به هر حال نباید فراموش کرد امروزه، افغانستان بزرگترین تولیدکننده تریاک در جهان است و در سال های اخیر اقتصاد رقابتی جهان وابسته به سه کالای با مزیت نسبی فوق العاده بوده که عبارت اند از سلاح، نفت و مواد مخدر. بدین ترتیب سرمایه‌گذاری روی این کالاها توسعه اقتصادی کشورها را در طویل المدت تضمین می کند. کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه نیز بازاری رقابتی و میدان آزمایش محصولات کشورهای توسعه یافته و ابر‌قدرت جهان محسوب شده و به مراکز مصرف این کالاها و منابع درآمد کشورهای ابر‌قدرت دنیا مبدل گشته اند. بدین ترتیب باید گفت علی رغم میلیاردها دلار هزینه قدرت های جهانی برای متوقف ساختن کشت مواد مخدر، به دلیل سودآوری این تجارت برای دو طرف، باز هم شاهد رشد و تدام آن در افغانستان بوده ایم.
به هرروی، وضعیت وخیم اقتصادی کشور ساکنان ولایت های جنوب شرقی را بر آن داشته تا محصولاتی غیرقانون کشت کنند که می تواند بازدهی سریع تر و بالاتری نسبت به محصولات قانونی مانند گندم به ارمغان آورد و ممنوعیت هایی از این دست می توان زمینه سازِ خیزش هایی انفجاری در جامعه باشد. چنانچه به گزارش یورو نیوز، جاناتان گودهند، متخصص تجارت بین المللی مواد مخدر در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقاییِ لندن(SOAS) معتقد است که هرگونه برخورد با کشاورزانی که طی سال های اخیر در ولایت های هلمند و قندهار به کشت خشخاش و تولید تریاک مشغول بوده اند، می تواند شبه نظامیان طالبان را با شکل گیری جنبش های مردمی و چالش تازه ای مواجه کند. از دیگر سو انتظار مقاومت شدید برخی عناصر درون گروه در برابر ممنوعیت خشخاش نیز می رود.
طالبان و انصراف از امپراتوری تریاک؟
اما تحلیل وندا فلباب براون پیرامون سیاست مواد مخدر طالبان از دهه ۱۹۹۰ تا کنون، شاید به نسبت دیدگاهی جامع و دقیق از این چشم انداز ارائه کرده باشد. آنگونه که این نویسنده و تحلیلگر ارشد در موسسه بروکینگز به خوبی اشاره داشته است، شاید در هیچ کجای دنیا کشوری با یک اقتصاد غیرقانونی مواد مخدر به آن اندازه که در افغانستان ریشه دوانده، وجود نداشته باشد. در سال ۲۰۲۰، کشت خشخاش در حدود ۲۲۴۰۰۰ هکتار در افغانستان وجود داشت که یکی از بالاترین سطوح کشت در این کشور بود. با این حال، سطوح بسیار بالای تولید تریاک از سال ۲۰۰۲ بدین سو، “اقتصاد تریاک” افغانستان را تثبیت می کرد.
اما کاهش کشت خشخاش و تولید مواد افیونی که به طور دوره ای در دوران پس از طالبان و در دو دهه گذشته، تا حد زیادی نتیجه اشباع بازارهای جهانی و محلی مواد مخدر، آفت این محصول، وضعیت جوی نامساعد مانند خشکسالی، یا اقدامات اجباری موقت در مناطق خاصی از افغانستان بوده که این روند نیز از نظر اقتصادی یا سیاسی چندان پایدار نبوده و به سرعت نیز از بین رفته است. چندین عامل ساختاری شکل اقتصاد خشخاش افغانستان را در این دوره تعیین کرد: ناامنی، ترتیبات قدرت سیاسی، و فقدان جایگزین های اقتصادی مهیا و فراهم شده.
به هرروی پس از سرنگونی حکومت اشرف غنی در ماه اوت ۲۰۲۱، طالبان قصد خود برای پاکسازی افغانستان از مواد مخدر را اعلام کردند. چنانچه به گفتۀ وندا فلباب براون طالبان در گفتگو با وی در زمستان ۲۰۱۹ همین هدف را بیان کردند. با این حال، اجرایی سازی این سیاست، تطبیق و حفظ هر نوع ممنوعیت خشخاش برای طالبان بسیار دشوار خواهد بود. حتی اگر در دهه ۱۹۹۰، طالبان در پی سوء استفاده از سیاست سرکوب کشت خشخاش برای به دست آوردن مشروعیت بین المللی و به رسمیت شناختن بود، هر سرکوب پایدار با موانع ساختاری و سیاسی مشابهی روبرو خواهد شد، همانگونه که ممنوعیت و ریشه کنی خشخاش در افغانستان از اواسط دهه ۱۹۹۰ با آن مواجه بود.
وقتی که طالبان در اواخر سال ۱۹۹۴ به طرف هلمند که بزرگترین منطقه تولید مواد مخدر است، حرکت می کنند، اعلامیه ای بر ضد کشت مواد مخدر صادر کرده و مزارع کشت خشخاش را به آتش می کشند. در واقع ظهور طالبان در صحنه سیاسی- نظامی افغانستان نگرش به تولید مواد مخدر را به دو شکل مطرح نمود: عده ای از ترس طالبان دیگر اقدام به کشت نکردند و اما عده ای دیگر به کشت ادامه دادند. در واقع امروزه نیز هر گونه تلاش برای حفظ این ممنوعیت ها می تواند واکنش هایی متضاد و متفاوت داشته و طالبان را از لحاظ داخلی بی ثبات کند. اما برخلاف دهه ۱۹۹۰، این بار شاهد دنیایی از مواد مخدر جدیدی هستیم که مملو از مواد افیونی مصنوعی نیز می باشد و شاید دست شستن از تجارت آنها برای اربابان مواد مخدر چندان منطقی و قابل تصور نباشد.
باید گفت عمل به وعده اعلام شده خود مبنی بر پاکسازی افغانستان از شر خشخاش برای طالبان بسیار دشوار خواهد بود. چراکه در حال حاضر، رژیم طالبان با ضرر میلیاردها دلاری مواجه است که از سوی صندوق بین المللی پول، بانک جهانی، ایالات متحده و اتحادیه اروپا به افغانستان تخصیص داده شده بود؛ همچنین ذخایر بانک مرکزی این کشور در ایالات متحده بلوکه شده است. همچنین ممنوعیت کشت خشخاش برای عمل به وعده خود مبنی بر عاری سازی افغانستان از مواد مخدر، از نظر اجتماعی نیز به ویژه در میان کشاورزان اقدامی بسیار انفجاری خواهد بود. حفظ چنین ممنوعیتی مستلزم سرکوب گسترده و پایدار کشت مواد مخدر است.
از دیگر سو به نظر می رسد فراتر از مصیبت زده ساختن مردم فقیر افغانستان، از پیش نیز مواردی چون تحت تأثیر ویروس کووید ۱۹، خشکسالی و انقباضات اقتصادی بزرگ در کشوری مواجه با بحران گرسنگی و فقر، چنین ممنوعیتی می تواند درآمد و اشتغال را برای فرماندهان لایه های میانی و مبارزان درجه یک طالبان حذف کند. چراکه افزایش نارضایتی فرماندهان قدرتمند سطوح میانی طالبان و شبکه های آنها، تهدید بزرگی برای بقای رژیم طالبان خواهد بود.
به هر حال باید گفت موفقیت طالبان پیش از این و به عنوان یک گروه شورشی نشان دهنده این واقعیت بوده است که علیرغم تلاش های مداوم ناتو برای ایجاد چندپارگی داخلی، طالبان منسجم باقی مانده است. اما چالش حفظ انسجام در میان گروه ها و جناح های مختلف طالبان که شدت ایدئولوژیک و منافع مادی متفاوتی دارند، آنهم اکنون که طالبان در قدرت هستند بسیار متفاوت است. چنانچه در رابطه با نحوۀ حکومت رژیم جدید چگونه بایستی در تمام ابعاد، جناح های مختلف دیدگاه های بسیار متفاوتی دارند که از جامع و فراگیر بودن حکومت، تا برخورد با جنگجویان خارجی، اقتصاد، و روابط خارجی را شامل می شود.
بسیاری از فرماندهان سطوح میانی میدان نبرد –نیروهای جوان تر، بیشتر به شبکه های جهادی جهانی متصل بوده، و بدون تجربه شخصی مشابه از سوء مدیریت طالبان در حکومت دهه ۱۹۹۰- نسبت به برخی از رهبران ارشد ارشد طالبان و والیان سایه تندروتر هستند. بدین ترتیب ممنوعیت کشت خشخاش به طور قابل توجهی منابع موجود برای راضی نگه داشتن عناصر مختلف طالبان را محدود می کند.
در واقع، کلید موفقیت‌آمیز و عملی برای حملۀ رعدآسای طالبان در تابستان ۲۰۲۱ و به دست گرفتن مجدد قدرت، چانه زنی و وعده دادن به قدرت ها و شبه نظامیان در سطح محلی و ملی بود که ذیلِ آنها طالبان به شبه نظامیان محلی اجازه داده تا رانت های برخی از اقتصادهای محلی مانند استخراج معادن در بدخشان و قطع درختان کنر و تجارت مواد مخدر در سراسر کشور را برای خود حفظ کنند.
به هر حال هنوز باید منتظر مانده و نظاره کرد که آیا رهبری ارشد یا محلی طالبان طمع کرده، از این وعده ها سرباز زده و به دنبال جایگزینی و تغییر ساختارهای سیاسی و جنایی غیرطالبانی از تجارت مواد مخدر و سایر اقتصادهای محلی هستند یاخیر. گرچه می توان گفت اقدام طالبان برای کنار گذاشتن نیروها و اعضای دیگر از رانت های محلی، تکرار رفتار جنگ سالاران ضد طالبانی پس از سال ۲۰۰۱ خواهد بود، اما این سیاست بار دیگر منابع جدیدی از اصطکاک و نوسانات را در میان اقتصاد مخرب افغانستان و پایگاه‌های بالقوه مخالفان مسلح ایجاد خواهد کرد. (Felbab-Brown, 2021)
ممنوعیت مواد مخدر از سوی طالبان و بحران زراعت و معیشت در افغانستان
در پی ممنوعیت کشت مواد مخدر در افغانستان از سوی رهبران طالبان ای. بی. سی نیوز با استناد به گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۲۱ نوشت، درآمد حاصل از مواد مخدر در افغانستان بین ۱٫۸ تا ۲٫۷ میلیارد دلار بوده است که بیش از ۷ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور است. به نقل از این وب سایت خبری، علی رغم میلیاردها دلاری که جامعه جهانی در طول ۲۰ سال حضور خود در افغانستان برای ریشه کنی این مواد مصرف کرده است، امروز افغانستان بزرگترین تولید کننده تریاک در جهان است. در سال ۲۰۲۱ و پیش از تسلط طالبان، افغانستان بیش از ۶ هزار تن تریاک تولید کرد که به گفته دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل می تواند به طور بالقوه ۳۲۰ تن هروئین خالص تولید کند.
اما ممنوعیت طالبان در حالی صورت می گیرد که این کشور با یک بحران انسانی مواجه است که سازمان ملل را بر آن داشت تا ماه گذشته ۴٫۴ میلیارد دلار درخواست کند، زیرا ۹۵ درصد افغان ها غذای کافی ندارند. این ممنوعیت اگرچه به شدت به محل های تولید مواد مخدر ضربه می زند، احتمالا کشاورزان کوچکی را که برای بقای خود به تولید تریاک متکی هستند، ویران خواهد کرد. در زمانی که پول توسعه بین المللی متوقف شده است، دشوار است که بدانیم چگونه طالبان می توانند محصولات جایگزین و منابع مالی برای کشاورزان ایجاد کنند. (GANNON and AMIN, 2022)
این ممنوعیت یادآور حکومت قبلی طالبان در اواخر دهه ۱۹۹۰ است. در آن زمان، این ممنوعیت در سراسر کشور ظرف دو سال اجرا شد و به گفته سازمان ملل، تا حد زیادی به ریشه کنی تولید خشخاش کمک کرد. با این حال، پس از بیرون راندن طالبان در سال ۲۰۰۱، کشاورزان در بسیاری از مناطق کشور به تولید خشخاش بازگشتند. بنابراین نباید فراموش کرد خشخاش منبع اصلی درآمد میلیون ها کشاورز خُرد و کارگر زراعی روزمزد است که با برداشت آن و استخراج تریاک می توانند بیش از ۳۰۰ دلار در ماه درآمد کسب کنند.
همچنین می توان گفت تولید و درآمد خشخاش اغلب به عنوان شکلی از بانکداری و ذخیرۀ وجوه مالی در میان فقیرترین اقشار افغانستان استفاده می شود که از وعده برداشت سال آینده برای خرید مواد اولیه مانند آرد، شکر، روغن پخت و پز و سوخت گرمایشی استفاده می کنند.
تناقضاتِ فرمان اجراییِ ممنوعیت تولید و تجارت مواد مخدر
اما آنگونه که مختار وفایی در وب سایت ایندیپندنت فارسی و ذیلِ مبحثی از تناقض آشکار این فرمان ممنوعیت به خوبی اشاره کرده است، «در ماه دسامبر سال گذشته و در آستانه فرا رسیدن فصل کاشت مواد مخدر، سخنگویان طالبان گفتند، تا زمانی که بدیل مواد مخدر برای دهقانان ارائه نشود، این گروه مانع کاشت مواد مخدر نمی‌شوند. این موضع طالبان، باعث شد دهقانان در سراسر افغانستان به کاشت خشخاش بپردازند. این مزارع اکنون در جنوب و شرق افغانستان آماده‌ی برداشت است و از یک ماه پیش این روند آغاز شده است. پرسش اساسی این است که طالبان اگر تصمیم قطعی بر متوقف ساختن کشت و قاچاق تریاک در افغانستان میداشت، این دستور باید دست‌کم در ماه دسامبر و قبل از پاشیده شدن تخم تریاک در صدها هکتار زمین، صادر می شد. بدین ترتیب معنی پیام اخیر آخوندزاده این است که فرمان شامل صدها هکتار زمینی که از قبل در سراسر افغانستان تریاک کاشته شده نمی‌شود و همه دهقانان می‌توانند، با خیال آسوده، محصول مزارع شان را بردارند، اما در سال بعد، تریاک نکارند.»
در دهه ۹۰ نیز برخورد طالبان با مواد مخدر دو پهلو بود؛ آنها ابتدا کشت مواد مخدر را ممنوع و خلاف شریعت دانسته و زمانی که با منافع حاصل از آن آشنا شدند خود اداره آن را تسهیل کردند. بدین ترتیب با این تناقض موجود در فرمانِ صادر شده و مباحث ذکر شده می توان گفت، شاید با گذارِ از مسیرِ سخت و پرپیچ و خمِ دست یابی به مشروعیت و رسمیتِ بین المللی، طالبان طی یکی دو سال دیگر اقدام به لغو این ممنوعیت کرده و باز روندِ تولید و تجارت تریاک را از سر گرفته و عواید ناشی از این تجارت پرسود را ادامه دهند.
این دست سیاست های مقطعی اما برنامه ریزی شدۀ طلبان نشان از به روز شدنِ الگوهای این گروه تنها در وجه سیاست های چرخشی نوین و تمایلِ سرسختانۀ آنها برای ماندگاری در قدرت است؛ اما طبق معمول و همچون دور نخست از حکمرانیِ این گروه، تنها مسائلی که اهمیت رسیدگی و توجه ندارند، مردم و حقوق آنهاست. طالبان وعده داده تا «کشوری عاری از مواد مخدر» بنا کند؛ اما این وعده طالبان نیز همانند وعده های احترام به حقوق بشر و آزادی رسانه ها از سوی گروهی از تحلیلگران به عنوان بخشی از تلاش تازه رهبران جدید طالبان برای نشان دادن چهره ای معتدل تر از خود به جهان برای جلب حمایت بین المللی و کسب مشروعیت تلقی می شود.
منابع:
– Felbab-Brown, Vanda, (2021), “Pipe dreams: The Taliban and drugs from the 1990s into its new regime”, Small Wars Journal, https://www.brookings.edu/articles/pipe-dreams-the-taliban-and-drugs-from-the-1990s-into-its-new-regime/
– GANNON, KATHY and AMIN, MOHAMMAD SHOAIB, (2022), “Taliban clamp down on drugs, announce ban on poppy harvest”, https://abcnews.go.com/International/wireStory/afghanistans-taliban-announce-ban-poppy-production-83843130?cid=social_twitter_abcn