پکتیکا: از بهشت گروه های جهادی تا سنگر شبکه حقانی در شرق افغانستان(۹)

۲۳ فروردین(حمل)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۴/۱۲

ولایت پکتیکا تقریبا ۷۷۵۰۰۰ نفر جمعیت دارد. گروه قومی اصلی پشتون ها هستند و اقلیت تاجیک در شهرهای شرن و ارگون هستند. این ولایت در شرق افغانستان قرار دارد و با پاکستان و ولایت های غزنی، پکتیا، خوست و زابل هم مرز است. این منطقه به ۱۹ ناحیه رسمی و چهار ناحیه غیررسمی تقسیم می شود. شاهراه ملی ولایات غزنی و پکتیکا را بهم وصل می کند و تا مرز افغانستان و پاکستان ادامه دارد. اداره مستقل ارگان های محل افغانستان درمورد معرفی این ولایت می نویسد: ولایت پکتیکا از جمله ولایات جنوب شرقی افغانستان به شمار میرود، که دارای مساحت۹ / ۱۹۵۱۵کیلومتر مربع بوده و از سطح دریا به فاصله ۲۴۰۰ متر ارتفاع دارد. شرن مرکز این ولایت میباشد. شمال آن ولایت پکتیا، شمال شرق آن ولایت خوست، شرق و جنوب آن کشور پاکستان و غرب آن ولایات زابل و غزنی موقعیت دارند. ولایت پکتیکا زمانی، مربوط ولایت پکتیا بود، که با گذشت زمان در سال۱۳۴۳ ه ش. به حیث ولایت جداگانه در تشکیلات اداری افغانستان گنجانیده شد.

 به عبارت دقیق تر، این ولایت بخشی از منطقه لویه پکتیا(یعنی پکتیای بزرگ) است که شامل پکتیکا، پکتیا و خوست است. این ولایت به واحد های اداری زیر تقسیم شده است: برمل، دیله، گومل، گیان، جانی خیل، متاخان، نیکه، اومنی، سروبی، سرروضه، شرن، تروو، ارگون، وازه خیل، ورممی، یحیی خیل، یوسف خیل، زرغون شهر و زیروک. به نقل از سایت رسمی دفتر ریاست جمهوری افغانستان این ولایت همچنین دارای چهار ولسوالی غیررسمی، شاکین، باک خیل، چهارباران و شاخیل آباد است. این ولایت همچنین، از سه منطقه فرعی تشکیل شده است: منطقه فرعی شمال مرکزی، منطقه فرعی جنوب شرقی که در امتداد مرز افغانستان و پاکستان است و منطقه فرعی جنوب غربی به نام کتواز که قبلاً بخشی از غزنی بود. پکتیکا زمان حکومت داوود(۱۹۷۳-۱۹۷۸) ولایتی پراکنده بود. چنانکه هنوز احساس تعلق قوی به یکی از سه مناطق فرعی در بین ساکنان آن وجود دارد. علاوه بر این روابط قبیله ای هنوز نقش مهمی در این ولایت ایفا می کند.

بر اساس گزارش اداره آمار افغانستان جمعیت این ولایت تا سال ۲۰۲۰، ۷۷۵٫۴۹۵ نفر بوده که ۹۹ درصد آن را روستاییان تشکیل می دهد. این ولایت عمدتاً از پشتون ها و اقلیتی از تاجیک ها که در ارگون و شرن ساکن هستند، تشکیل می شود. همچنین، در سال ۲۰۱۴ طی عملیات نظامی در وزیرستان شمالی حدود ۷۰۰۰ خانواده پاکستانی مجبور شدند به خوست و پکتیکا و عمدتاً در ولسوالی های ارگون و برمل پناه بگیرند(EASO, 2020: 251).

نگاهی به وضعیت آموزشی و خدماتی در پکتیکا

۱)وضعیت معارف: وزارت معارف در راستای تلاش رسیدن به دیدگاه این اداره که عبارت از انکشاف سرمایه بشری مطابق به اصول و اساسات دین مقدس اسلام، احترام به ارزش های ملی و حقوق بشر از طریق فراهم آوری زمینه دسترسی مساویانه همه اتباع کشور به تعیلم و تربیت با کیفیت می باشد.  بر این اساس در ولایت پکتیکا به تعداد ۴۱۶ مدارس تعلیمات عمومی، ۳ دارالمعلمین، ۶ مکاتب فنی، ۲۷ مدارس دینی، فعالیت داشته، مجموعا به تعداد ۱۶۱٫۶۹۴ شاگرد که از آن جمله ۱۳۱٫۹۷۷ برای پسران و ۲۹٫۷۱۷ آن برای دختران می باشد که در این مکاتب مشغول فراگیری دانش هستند. جدول ذیل معلومات مختصر در مورد وضعیت معارف در ولایت پکتیکا را بیان می کند.

 در قسمت آموزش نیز وزارت معارف سالانه بودجه قابل ملاحظه در هر دو بخش عادی و انکشافی دریافت می کند که مقدار زیاد آن در بخش بودجه عادی به مصرف می رسد و دلیل عمده آن عبارت است از موجودیت تشکیلات بزرگ در وزارت معارف و مصارف عادی برای تعداد زیاد مکاتب که در سرتاسر کشور موجود است، می باشد.

اما به طور کلی باید گفت، ریاست اداره معارف این ولایت در مصاحبه ای تایید کرده است که در ۲۰ سال گذشته هیچ فارغ التحصیل لیسه از این منطقه نبوده است. چراکه سیستم های آموزشی به دلیل تنش های امنیتی به درستی فعال نبوده است. رئیس معارف پکتیکا معتقد گفته: تمرکز ما در حال حاضر روی مناطقی است که دسترسی مطلق به حق تحصیل را ندارند، تلاش می کنیم تا حقوق آنها را به نحو شایسته تامین کنیم. در این میان بزرگان قومی معتقدند که به دلیل کمبود دبیرستان و سیستم آموزشی ضعیف هزاران جوان از تحصیل محروم هستند. به گزارش طلوع نیوز بزرگان قومی از طالبان خواستند تا مکاتب بسازند و فرصت های آموزشی را برای باشندگان ولسوالی ها فراهم کنند. به گزارش طلوع نیوز بخش های آموزشی در پکتیکا در ۲۰ سال گذشته که میلیاردها دلار توسط جامعه جهانی به عنوان بخشی از حمایت های بشردوستانه  به افغانستان ارائه شده است، به درستی توسعه نیافته است.

۲)زراعت: ولایت پکتیکا از دشت های وسیع تشکیل شده و در حدود ۶۵ درصد مردم این ولایت مشغول زراعت می باشند. به دلیل مساعد بودن وضعیت آب و هوا همچنان زمین های حاصل خیز در این ولایت انواع و اقسام نباتات و همچنین زمینه زیست و رشد حیوانات مختلف النوع مساعد است. ولایت پکتیکا دارای جنگلات جلغوزه می باشد. جلغوزه در ولسوالی های سروبی، اومنی، گیان، گومل، زیروک، چهارباران و سرروضه وجود دارد.

محصولات عمده این استان گندم، ذرت، برنج، لوبیا، نخود، اسفناج، گل کلم و سیب­زمینی است که عمدتاً در ولسوالی­های گومل، ارگون، دیله، اومنی و شرن رشد می­کنند

۳)تحصیلات عالی: در ولایت پکتیکا تنها یک دانشگاه دولتی به نام دانشگاه پکتیکا فعال می باشد و موسسات و دانشگاه های خصوصی فعالیت ندارند.  دانشگاه پکتیکا  دارای ۱۷۴۲ دانشجو می باشد که همه آن مرد و توسط ۳۱ استاد مرد تدریس می شود.

۴)وضعیت پزشکی و خدمات رفاهی: در ولایت پکتیکا به تعداد ۱ بیمارستان دولتی، ۱۳ مرکز صحی، ۲۷ مرکز مکمل صحی و ۲۴۲ پوسته صحی وجود دارد. انرژی و آب: فراهم نمودن منابع تولید برق وارد نمودن برق از منابع خارجی از ولایت پکتیکا فعالیت ها جریان داد از آن جمله کار بر روی بند گومل و انتقال حدود ۷۲۲۰ k برق به این ولایت در حال جریان است.طبق معمول در بخش فواید عامه نظر به لزوم دید دو نوع خبایان ایجاد شده است که عبارتنداز از  قیرریزی شده  و جاده های خاکی  شده می باشد. جاده  های ولایت پکتیکا ۱۱۱۰ کیلومتر خاکی و ۲۵۹ کیلومتر آسفالتی شده است.

۵)وضعیت زندگی در پکتیکا: آمار وضعیت زندگی در افغانستان که در سال ۱۳۹۵ بیرون آمده یکی از جامع ترین منابع در مورد وضعیت اجتماعی و اقنصادی مردم در افغانستان است که توسط اداره مرکزی آمار افغانستان به کمک فنی انستیتوت بخش عامه جامعه اروپا(ICON) در سال ۱۳۹۷ به نشر رسیده است. این  آمار شامل ۳۰ شاخص،۱۲ هدف از میان ۱۷ هدف انکشاف پایدار بوده است. بر اساس این آمار به طور میزان سواد جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله از ۹/۳۰ درصد در سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸ به ۶/۴۶ درصد در سال های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۶ رسیده است. در زیر بخشی از این شاخص ها و تغییرات آن در طی سال های اخیر آمده است( د پکتیکا ولایت پروفایل، ۱۳۹۸ : ۳۳-۳۸).

پکتیکا در میانه دو دهه جنگ و پیشینه درگیری در این ولایت

در برخی مناطق پکتیکا مانند ولسوالی یحیی خیل، روابط مستحکم درون قبیله ای مانع ظهور گروه های مجاهد، زرومندان و انواع درگیری های شدید درون جناحی در سال های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ در ولسوالی های پکتیکا شد. با این حال، بر اساس یک تحلیل از شبکه تحلیلگران افغانستان از دسامبر ۲۰۱۸ طالبان در بسیاری از مناطق پکتیکا غالب بودند. به طوری که برخی از ولسوالی ها یا به طور کامل تحت کنترل طالبان بودند یا مورد مناقشه قرار داشتند. در جولای ۲۰۱۹ درگیری های درون طالبانی در ولسوالی/ شهرستان گیان نشان دهنده اختلافات درون گروهی بالقوه طالبان بود. از ماه می ۲۰۲۰ شورای امنیت سازمان ملل ملا ناصر که وابسته به شورای پیشاور بود را به عنوان والی سایه طالبان در پکتیکا و مولوی قاسم فرید را به عنوان رئیس کمیسیون نظامی در لویه پکتیا در فهرست خود آورد.

 همچنین، در دسامبر ۲۰۱۹، پژواک گزارش داد که یک مرکز آموزشی طالبان در ولسوالی وازه خواه توسط نیروهای امنیتی افغان تخریب شده است. با این وجود، در آوریل ۲۰۲۰ سخنگوی طالبان تصاویری از یک کمپ آموزشی به نام کمپ طارق بن زیاد در پکتیکا منتشر کرد. طالبان نیز همچنین توانسته بودند، جنگجویانی را از وزیرستان پاکستان از طریق هاب ترانزیت شان در زابل به چندین ولایت از جمله پکتیکا بفرستند. علاوه بر این، پکتیکا یکی از ولایاتی است که شورای امنیت سازمان ملل متحد«روابط قوی» را در آن بین طالبان و گروه های جنایت کار سازمان یافته که در قاچاق هروئین و حشیش دخیل،در آن مشاهده کرده است.

 در این میان، در آوریل ۲۰۲۰ مجله لانگ وار ژورنال پکتیکا را « سنگر شبکه حقانی» توصیف کرد. چنانکه این گروه فعالیت خود را چندسال قبل از ۲۰۱۱ در لویه پکتیا را آغاز کردند. از ژوئن ۲۰۱۹  نیز بر اساس گزارش شورای امنیت سازمان ملل متحد و به نقل از مقامات افغان ۱۸۰۰-۲۰۰۰ جنگجوی شبکه حقانی عملیات طالبان را در لویه پکتیا با کمک شبه نظامیان متعلق به تحریک طالبان پاکستان رهبری می کردند. علاوه بر این، گزارش ها حاکی از آن است که القاعده در تلاش بود تا موقعیت خود را در منطقه مرزی افغانستان و پاکستان در منطقه برمل پکتیکا تقویت کند. چنانچه که در همین راستا شورای امنیت سازمان ملل متحد در گزارشی در ژوئن ۲۰۱۹ خاطرنشان کرد که گروه های خارجی در لویه پکتیا  از «منطقه دور افتاده» و ظرفیت محدود نیروهای امنیتی برای رسیدن به این مناطق سود می برند.

این گزارش همچنین می افزاید که در آن زمان شبکه حقانی تمام پست های دولت در سایه طالبان را در این منطقه در دست داشته است. از طرف دیگر، از ماه می سال ۲۰۲۰ شبکه حقانی با القاعده روی یک واحد مشترک ۲۰۰۰ جنگجو در لویه پکتیا کار می کردند. علاوه بر این، در سال ۲۰۱۹ القاعده در تلاش برای تقویت مواضع خود در مرز افغانستان و پاکستان در منطقه برمل پکتیکا بود.

همچنین، در گزارش شورای امنیت سازمان ملل آمده است که جنبش در آن زمان در همکاری نزدیک با لشکر طیبه و شبکه حقانی در حال ارائه آموزش و آموزه های دینی به جنگجویان طالبان و خانواده های آنها بوده است. در همین رابطه، القاعده در ماه می ۲۰۱۹ ویدئویی را منتشر کرد که در آن دست داشتن در حمله ای به کاروان اردوی ملی در ولسوالی وازه خواه را نشان می داد. با این حال، مجله لانگ وار ژورنال در سال ۲۰۱۲ ارتباط بین شبکه حقانی و گروه های خارجی مرتبط با القاعده در شرق افغانستان را گزارش داده بودند. به طوری که به نظر می رسد در این ولایت تعدادی از رهبران تدارکاتی و مذهبی جنبش اسلامی ترکستان شرقی نیز حضور دارند. بر اساس گزارش مجله لانگ وار ژورنال نفوذ طالبان در این منطقه زیاد است. به طوری که نه ولسوالی محل مناقشه، چهار ولسوالی تحت کنترل دولت یا نامشخص، شش ولسوالی تحت کنترل طالبان طبقه بندی شده اند. از طرف دیگر، علاوه بر فعالیت شبکه حقانی و القاعده در کنار طالبان در این منطقه حضور نیروهای شبه نظامی پاکستان نیز گزارش شده بود. به ویژه در ولسوالی گمال جایی که سیم های خارداری در امتداد مرز نصب کرده اند(EASO,2020: 252-254).

سایه مرگ و آوره گی بر غیرنظامیان در پکتیکا

بر اساس آمار پروژه داده های مکان و رویدادهای مسلحانه (ACELD)325 رویداد خشونت آمیز در بازه زمانی ۱ مارس ۲۰۱۹ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰ جمع آوری کرده است که بر اساس آن ۲۱۴ مورد به عنوان «نبرد»، ۸۷ مورد به عنوان «انفجار/خشونت از راه دور» و ۲۴ مورد به عنوان «خشونت علیه غیرنظامیان» فهرست شدند. نمونه هایی از این حوادث شامل درگیری های مسلحانه است که توسط طالبان و نیرو های امنیتی افغان و آمریکایی صورت گرفته است. سایر حوادث امنیتی شامل حملات هوایی نیروهای امنیتی افغان و آمریکایی علیه شبه نظامیان از جمله شبکه حقانی و طالبان بود که تلفات غیرنظامی نیز در برداشت. اما در این بین تاثیرات بیشتر این جنگ ها بر غیرنظامیان، حملات هدفمند به تاسیسات بهداشتی بود. در همین رابطه، یوناما تلفات غیرنظامی(۱۲۸ کشته و ۴۰ زخمی) را در سال ۲۰۱۹ ثبت کرده است که نشان دهنده ۲۲ قربانی غیرنظامی در هر ۱۰۰۰۰۰ شهروند این منطقه است. این افزایش ۱۱ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸ بوده است. علت اصلی تلفات غیرنظامیان عملیات جست وجو و پس از آن بمب های دست ساز  و حملات هوایی بود. بر اساس رتبه بندی RS تعداد تلفات غیرنظامیان در سه ماهه اول سال ۲۰۲۰ بین ۰ تا ۲۵ و برای سه ماهه دوم بین ۲۶ تا ۵۰ بوده است.

اما به طور کلی باید گفت وسوالی ها/شهرستان های آوارگان داخلی: دیله(۳۱۵)، گیان(۲۸۷)، ارگون(۲۴۵)، سروبی(۲۲۴) و اومنه(۲۱۰) است که این پنج شهر تقریباً ۶۰ درصد از بیجاشدگان داخلی پکتیکا را تشکیل می دهند. اما بالاترین ارقام جا به جایی در جولای ۲۰۱۹ و سپتامبر تا دسامبر ۲۰۲۱ و فوریه ۲۰۲۰ بوده است که گزارش های مختلف سازمان ملل متحد نشان داده است که عامل بسیاری از جا به جایی ها در این ولایت درگیری و جنگ بوده است. در نهایت، بر اساس داده های کمیساریای سازمان ملل متحد از مارس ۲۰۱۹ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰ حدود ۲٫۰۱۶ نفر از ولایت پکتیکا آواره شده اند که از این میان ۱٫۱۵۵ نفر به شرنه و ۶۸۶ نفر به ارگون آواره شده اند(EASO,2020: 257).

اما بعداز شعله ورتر شدن آتش جنگ در افغانستان به ویژه پس از آغاز گفت و گوهای صلح بین الافغانی سقوط دومنیووار ولایت های افغانستان شروع شد. چنانکه طالبان با پیشروی برق آسای خود کمتر از سه هفته از برنامه خروج ایالات متحده از افغانستان بسیاری از ولایات را تصرف کردند و خشونت در افغانستان به طرز چشمگیری افزایش یافت. در این میان ولایت پکتیکا نیز از جمله مناطقی بود که با تصرف مرکز آن تمام ولایت به دست طالبان افتاد.

منابع

 وزارت اقتصاد افغانستان(۱۳۹۸)، « د پکتیکا ولایت پروفایل»، ریاست اقتصاد ولایت پکتیا.

EASO, (2020), “Afghanistan Security situation”, Country of Origin Information Report, European Asylum Support Office.