ولایت سرپل؛ گنجینه طلای سیاه افغانستان (۱۶)

سه شنبه ۱۰ خرداد (جوزا) ۱۴۰۱- ۳۱/ ۵/۲۰۲۲

ولایت سرپل در شمال افغانستان و بین ارتفاعات مرکزی و دشت های شمال ترکمن قرار دارد و از شمال با جوزجان، شمال شرقی با بلخ، از جنوب شرق با سمنگان، از جنوب با بامیان و غور و در غرب و شمال با فاریاب همسایگی دارد. ولایت سرپل ازجمله ولایات درجه سوم در کشور  محسوب گردیده که  در دامنه شمالی تیربند ترکستان موقعیت دارد. ولسوالی های این ولایت عبارتند از: بلخاب، گوسفندی، کوهستانات، سانچارک، سرپل، صیاد و سوزمه قلعه. در سال ۱۹۸۸ (۱۳۶۷ ه.ش) این ولایت از ولایت جوزجان جدا و از آن پس به عنوان یک ولایت مستقل در تقسیمات جغرافیایی افغانستان قرار گرفت.

طبق برآوردهای سال ۲۰۲۰-۲۰۲۱ اداره آمار و اطلاعات ملی، جمعیت این استان ۶۲۱۰۰۲ نفر است که ۱۷۶۹۹۴ نفر از این جمعیت در مرکز استان یعنی شهر سرپل زندگی می کنند. بیشتر ساکنین ولایت سرپل از قومیت ازبک هستند که به زبان ازبکی سخن می گویند و این زبان دومین زبان پرتکرار در این ولایت است، با این حال فارسی دری غالب ترین زبان است. از دیگر گروه های حاضر می توان به تاجیک ها، هزاره ها، پشتون، بلوچ، ایماق و عرب اشاره کرد.

ولایت سرپل نیز مانند برخی از ولایت های دیگر دارای مردمی از قوم کوچی است که جمعیت آنها در فصل های مختلف تغییرات جزئی دارند، آنان هم در فصل زمستان و هم در فصل تابستان در جست و جوی مراتع خوب به این ولایت مهاجرت می کنند. ولسوالی سوزمه قلعه جزء مناطق ییلاقی کوچی ها بوده و ولسوالی های سانچارک، سرپل و سعیدآباد به ترتیب برای اقامت های طولانی مدت آنان انتخاب می شوند. در فصل تابستان برخی کوچی های مهاجر از ولسوالی های چمتال و شولگره ولایت بلخ به ولایت سرپل مهاجرت می کنند. می توان گفت ولایت سرپل به دلیل داشتن جغرافیای مناسب یک ولایت مهاجرپذیر در افغانستان و میان سایر ولایات است.

سرپل، یک ولایت استراتژیک داخلی

گوزگانان یا گوزگان که معرب آن سرپلان یا سرپل است، از ولایت های قدیم و مهم خراسان به شمار می آید. این ولایت امروز در گوشه شمال غرب افغانستان واقع شده است. از آثار جغرافیا نویسان قبل از ظهور اسلام و شش قرن اول اسلامی بر می آید که سرزمین وسیع بین بلخ و مروالرود یعنی مرغاب به نام سرپل یاد می شد و شبورقان، انبار، سان و چارک، اندخوی، فاریاب و طالقان از شهرهای ناحیه آن به حساب می آید. اما سرپل در گذشته ها گذرگاه میان فاریاب و بلخ بود و در مسیر راه باید از پل خشتی می گذشت، که قدامت تاریخی آن به ۵۰۰ سال پیش بر می گردد. از همین سبب شهر به نام سرپل یاد می شود.

اداره مستقل ارگان های محلی افغانستان طی گزارشی اعلام کرد که ولایت سرپل یک استان کوهستانی است و سه چهارم (۷۵%) این استان را مناطق کوهستانی و نیمه کوهستانی و یک هفتم (۱۴%) را زمین های مسطح شکل داده است. حدود سه چهارم (۷۴%) نفوس سرپل در روستا و یک چهارم جمعیت (۲۶%) در مناطق شهری زندگی می کنند. از این جمعیت ۵۱% را مردان و ۴۹% باقیمانده را زنان تشکیل می دهند.

از نظر ارتباطات و راه های مواصلاتی، شاهراهی از ولسوالی شبرغان در ولایت جوزجان، مرکز ولایت سرپل را به شاهراه حلقوی مزارشریف-هرات متصل می کند. ولایت سرپل با داشتن موقعیت جغرافیایی استراتژیک که با شش ولایت شمالی افغانستان هم مرز است و از طریق این ولایت می توان با ولایات جوزجان، فاریاب، غور، بامیان، بلخ، سمنگان به خوبی در ارتباط بوده و عبور و مرور نمود. ولایت سرپل در مجموع دارای ۸۵۶ کیلومتر جاده های ولایتی (استان)، ولسوالی(شهرستان) و روستا است. علاوه بر جاده ها، این ولایت دارای پیشینه تاریخی فرودگاه بوده اما با گذشت زمان و جنگ های داخلی این امر به دست فراموشی سپرده شد ولی در این سال های آخر به منظور ایجاد فرودگاه اقداماتی صورت گرفته بود اما در حال حاضر این ولایت از داشتن فرودگاه محروم است.

سرپل، مهد فرهنگ و هنر

ولایت سرپل از گذشته تاکنون مهد علم و فرهنگ بوده و پیشکسوتان معروف علمی و فرهنگی عامل شهرت این ولایت در سطح افغانستان بوده است. بخش معارف ولایت سرپل که بیش از ۴۰ سال از تاسیس آن می گذرد، همواره در حال رشد و توسعه بوده و تقاوت های قابل ملاحظه در این راستا محسوس و ملموس می باشد. در سطح ولایت سرپل تعداد ۳۹۳ باب مکاتب تعلیمات عمومی وجود دارد که ۳۹۱ باب آن فعال و ۲ باب دیگر آن بنا بر مشکلات امنیتی غیرفعال است. ۱۴۷ مکتب ابتدایی، ۱۴۱ مکتب متوسطه و ۱۰۵ مکتب لیسه در ولایت سرپل موجود می باشد. میزان سواد افراد بالاتر از ۱۴ سال در ولایت سرپل به نسبت نفوس ۳۶% بوده که ۲۲% آن را آقایان و ۱۲% دیگر را خانم ها تشکیل می دهند. در بخش تحصیلات عالی ولایت سرپل یک باب دانشگاه دولتی در منطقه دشت انگشکه قرار دارد، اما متاسفانه دانشگاه های خصوصی در سطح ولایت سرپل وجود ندارد.

در ولایت سرپل ۳۳ مکان تاریخی و فرهنگی وجود دارد. از نگاه توریستی ولایت سرپل را می توان در شمار ولایاتی محسوب نمود که اگر وضعیت امنیتی مناسبی داشته باشد، درآمد قابل ملاحظه ای از صنعت توریست و گردشگری به این ولایت سرازیر خواهد شد. فعالیت رسانه ها در سال های اخیر خیلی کمرنگ بوده است. نبود امکانات شهری و دور بودن از پایتخت باعث شده تا دفاتر مرکز رسانه ها در این ولایت ایجاد نشود ولی امکانات برای پوشش شبکه های داخلی از طریق ماهواره امکان پذیر است. تا قبل از سقوط دولت جمهوری، تعداد ۲ رسانه صوتی در ولایت سرپل که ۲ رسانه وجود داشت. اما به طور کلی می توان گفت که رسانه های چاپی، تصویری و صوتی از نگاه فعالیت هایشان در سطح پایین قرار داشته و نمی توان فعالیت آنان را با ولایات دیگر بخصوص ولایات همجوار مقایسه نمود.

سرپل، سرزمین حاصلخیز و غنی از منابع زیرزمینی

ولایت سرپل یکی از ولایات زراعتی افغانستان بوده که بیشتر ساکنین آن در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت هستند. در این میان حاصلات چشمگیر سه قلم از محصولات زراعتی باعث گردیده که سطح صادرات محصولات کشاورزی در این استان افزایش یابد. از جمله محصولات عمده زراعتی در سطح ولایت سرپل انگور، گردو و بادام است. با این حال، ولایت سرپل با داشتن منابع آبی سرشار و زمین حاصلخیز و مساعد بودن کشت هرنوع نبات و نهال باعث شده است که تعداد زیادی از مردمان این ولایت در این بخش مشغول به کار باشند. به طوری که حدود ۷۰ درصد از ولایت سرپل اشتغال به کشاورزی دارند که از جمله ۳۰% آن را زنان شاغل در بخش زراعت تشکیل می دهند.

با همه این توصیفات، کشت خشخاش در افغانستان گریزناپذیر است که ولایت سرپل نیز از این قاعده مستثنا نیست. براساس گزارش هایی که سازمان مبارزه با مواد مخدر و جرائم سازمان ملل در سال ۲۰۱۸ منتشر کرد، میزان کشت خشخاش در ولایت سرپل نسبت به سال ۲۰۱۷، حدود ۸۱% کاهش داشته است. ولسوالی هایی که بیشترین کشت خشخاش را داشتند صیاد، سانچارک و شهر سرپل بودند. علاوه براین، خشکسالی سال ۲۰۱۸، بارش باران در نواحی کشاورزی دیمی را تحت تأثیر قرار داده است.

تأمین زیرساخت های اساسی مانند آب آشامیدنی، فاضلاب ، انرژی، حمل و نقل و شبکه های ارتباطی از عناصر کلیدی لازم برای گسترش بخش خصوصی، رشد اقتصادی عادلانه، اشتغال زایی و شتاب در بهره وری کشاورزی محسوب می شود. در ولایت سرپل به طور متوسط ۴۵% خانواده ها به منابع آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند که این رقم در مناطق روستایی به ۴۹% می رسد. بیش از دو سوم (۶۹%) از خانوارها در محل زندگی خود به منبع اصلی آب آشامیدنی دسترسی مستقیم دارند اما با این حال نزدیک به یک سوم (۲۹%) خانوارها برای دسترسی به آب آشامیدنی باید نزدیک به یک ساعت از محل زندگی خود تا منبع اصلی آب سفر کنند.

 بعد از سفر ملا عبدالغنی برادر نخست وزیر امارت اسلامی به ولایت سرپل برای شرکت در مراسم افتتاحیه استخراج نفت یکی از معادن، بحث استخراج و صادرات نفت افغانستان به یکی از مهم ترین مباحث کلان اقتصادی در داخل و حتی خارج از افغانستان تبدیل شده است. بسیاری از فعالان حوزه نفت و گاز اذعان داشتند ولایت سرپل و دشت های اطراف آن یکی از بهترین و مستعدترین مناطق نفت خیز در منطقه است. اگر ظرفیت های بالقوه ولایت سرپل به کار گرفته شود می تواند صادرات نفت این کشور را متحول کرده و افغانستان را به یکی از ثروتمندترین کشورهای دنیا تبدیل کند.

حوزه نفت و گازخیز آمودریا از لحاظ تقسیمات ژئوپلتیکی شامل چندین میادین گاز است که یکی از آن ها در ولایت سرپل قرار دارد. به گونه ای که این ولایت از لحاظ تقسیمات بلاک های تجارتی شامل بلاک قشقری که خود یک معدن مستقل است و با همین عنوان یاد می شود. بلاک قشقری شامل سه معدن بزرگ است که عبارتند از: معدن نفتی انگوت، آق دریا و ساحه قشقری. این سه معدن بر اساس تحقیقات قبلی، حفاری شده و دارای چاه های نفتی تفحصاتی، اکتشافی و استخراجی می باشد. معدن انگوت با داشتن ۱۵ چاه، دارای ۴ حلقه چاه استخراجی بوده که مشخصاً چاه های شماره ۱۲، ۹، ۸ و ۱۳ آماده (آمار مربوط به سال ۹۸ است) بهره برداری و تولید است. به همین ترتیب، معدن آق دریا از جمله، ۸ دریا، دارای سه حلقه چاه استخراجی است. معدن قشقری با داشتن ۱۱ چاه متفاوت، سه حلقه چاه آن آماده بهره برداری است.

تا قبل از سقوط کابل، بر اساس قراردادی که بین کمپانی مشترک نفتی دولتی کشور چین و شرکت وطن گروپ و وزارت معادن و پطرولیم دولت جمهوری اسلامی افغانستان منعقد شد، در معادن قشقری و انگوت تاسیسات مجهز مانند جداسازی آب از نفت بنا گردید. قابل یادآوریست که معدن انگوت در یک شبانه روز از دو چاه شماره ۸ و ۱۳ به مقدار ۱۳۵ تن نفت خام را در معرض جداسازی آب از نفت قرار می دهد که از آن به مقدار ۷۵ الی ۸۰ تن نفت خالص که آماده تصفیه و یا مارکتینگ می باشد، به دست می آید. به همین ترتیب، در مجموع از معدن قشقری و انگوت در یک شبانه روز بیشتر از ۳۰۰ تن نفت خام بدون آب که آماده پردازش و بهره برداری می باشد، تولید می گردد. همچنین، بر اساس این قرار داد، کمپنی مکلف بوده تا در محدوده زمانی که شامل قرارداد است با عقد قراردادهای جانبی و فرعی قسمت های باقی مانده بلاک های قشقری، بازار کمی و زمردسای را تحت تحقیقات اکتشافی  ژئوفیزیکی قرار بدهد. چنانچه در سال ۱۳۹۱ قسمتی از بلاک قشقری در ولایت سرپل از طرف کمپنی تحت تحقیقات سه بعدی سایزمیکی قرار گرفت.

با این وجود، مهم ترین منبع انرژی موجود در ولایت سرپل ذخایر نفت طبیعی است و ولایت سرپل به دلیل داشتن ذخایر انبوه نفت طبیعی مهم ترین منبع نفت طبیعی در افغانستان به شمار می رود. بر اساس پروفایل ولایتی این ولایت ظرفیت مجموعی چاه های نفت در ولایت سرپل به ۲٫۸ میلیون متر مکعب تخمین شده است. ساحات نفتی و معادن کشف شده در ولایت سرپل که بنام حوزه آمودریا یاد می شود. دارای ذخایر کوچک نفت می باشد که در جریان امتحان چاه های نفتی و مرحله امتحان استخراجی معادن اونگوت، آق دریا و قشقری مقدار کمی نفت از آنها استخراج و به دست آمده است. جدول زیر اطلاعات مربوط به چاه های نفت ولایت سرپل را به خوبی نمایش می دهد:

سرپل، ولایت چندقومیتی و مورد توجه طالبان

گفته می شود که ولایت سرپل از سال ۲۰۱۲ به “پایگاه طالبان” تبدیل شده است، زیرا ساختار نظامی شبکه طالبان در سرپل عمدتاً از افراد محلی غیر پشتون تشکیل شده است. این مسئله منعکس کننده ویژگی چندقومیتی بودن این استان است. شورشیان برای گرفتن و به خدمت درآوردن جنگجویان خود از گروه های قومی غالب در ولسوالی ها کمک می گیرند. این ولایت یکی از ولایت های تحت کنترل طالبان در شمال افغانستان محسوب می شود.

شبکه تحلیلگران افغانستان گزارش دادند که در سال ۲۰۱۸ نیمی از این استان بیشتر در نواحی غرب، جنوب و بخش هایی از ولسوالی های صیاد، بلخاب و سانچارک تحت کنترل طالبان قرار گرفته بود. همچنین در سال ۲۰۱۹ رئیس شورای ولایت سرپل گزارش داد ۶۰% این ولایت تحت کنترل طالبان است. یک تحلیلگر مسائل افغانستان در گزارشی به آژانس مهاجرت سوئد (Migrationsverket) مدعی شد که پیش بینی می شود در ژانویه ۲۰۲۰، سرپل و فاریاب تحت کنترل طالبان قرار بگیرند. در ادامه این شبکه اعلام کرد ستیزه جویان آسیای میانه از اتحادیه جهاد اسلامی از سال ۲۰۱۵ به همراه طالبان در این استان فعالیت می کنند. ستیزه جویان اتحادیه جهاد اسلامی بیشتر اتباع کشور ازبکستان هستند. این ستیزه جویان بیشتر در ولسوالی کوهستانات مستقر هستند و عمده فعالیت این گروه ارائه اموزش های نظامی به نیروهای جدید طالبان است.

طبق گزارش هایی که شبکه تحلیلگران افغانستان ارائه داده اند در ولایت سرپل نشانی از وجود جنگجویان شاخه خراسان داعش دیده نشده است اما چندین منبع خبری دیگر در سال ۲۰۱۸ خاطرنشان کردند که این احتمال وجود دارد که شهروندان محلی نیروهای داعش را با جنگجویان اتحادیه جهاد اسلامی اشتباه گرفته باشند. گزارش ها حاکی از آن است که از ۱ مارس ۲۰۱۹ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰ هیچ حادثه امنیتی منتسب به داعش در ولایت سرپل گزارش داده نشده است.

قبل از سقوط نظام جمهوریت در افغانستان، نیروهای امنیتی دولتی در ولایت سرپل تحت سرپرستی قول اردوی ۲۰۹ شاهین قرار داشت. استان سرپل در حوزه مسئولت نیروهای ناتو قرار داشت و نیروهای آلمانی در شهر مزارشریف از ولایت بلخ رهبری عملیات ها را برعهده داشتند. در سال ۲۰۱۹، هیأت کمک رسانی سازمان ملل در افغانستان گزارشی از تلفات غیرنظامیان ارائه داد که نشان می دهد علت این تلفات بقایای مواد منفجره از جنگ و وسایل انفجاری دست ساز است.

گزارش ها نشان می دهد که تلفات غیرنظامیان در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۰ نسبت به سه ماهه اول آن افزایش داشته است. سرپل و صیاد ولسوالی هایی هستند که بیشترین رویدادها در آنها رخ داده است. این عملیات های مسلحانه باعث آوارگی شهروندان از محل زندگی شان می شود. ۷۹% آنها در خود این ولایت آواره شده و برخی دیگر به بلخ، جوزجان، فاریاب، کابل و غور مهاجرت کردند.

بیشتر حوادث خشونت آمیز در این ولایت درگیری های مسلحانه بود که بیشتر شامل حملات طالبان به نیروهای امنیتی افغانستان، نمایندگان دولت، حمله به تأسیسات آنها مانند ایست های بازرسی و پایگاه های نظامی و حمله به کاروان ها بود. گاهی این حملات منجر به تلفات غیرنظامیان می شد. تلفات غیرنظامیان تنها ناشی از اجرای حملات نظامی و شورش های داخلی نیست بلکه موارد دیگری را نیز شامل می شود. برای مثال مطبوعات بین المللی از کشته شدن یک کارمند کمیسیون انتخابات و شلاق زدن زنان در ماه مارس  در ولسوالی سانچارک در سال ۲۰۱۹ گزارش دادند که توسط نیروهای طالبان صورت گرفته بود. خبرگزاری پژواک در ژانویه ۲۰۲۰ گزارش داد که اعضای یک تیم مراقبت های بهداشتی در منطقه کوهستانات ربوده شده و پس از گذشت پنج روز آزاد شدند.

تمام اتفاقات ذکر شده مقدمه چینی برای وقوع مهم ترین رویداد تاریخ افغانستان یعنی بازگشت و تسلط دوباره طالبان در سال ۲۰۲۱ بود. زمزمه مذاکرات آمریکا و طالبان و برگزاری چندین دوره مذاکرات به سال ۲۰۲۰ برمی گردد اما سال ۲۰۲۱ در این زمینه تعیین کننده بود، زیرا این گروه در همین سال با پیشروی های سریع و بدون خون ریزی زیاد توانست به راحتی و سرعت زیاد افغانستان را تحت حاکمیت خود درآورد و جهان را شوکه کند. طالبان بسیاری از شهرها را به تصرف خود درآورد که ساحات شمال از جمله ولایت سرپل جزء نخستین اهداف آنان به شمار می رفت. بعد از اینکه نیروهای امریکایی از افغانستان خارج شدند، تمام شهرهای کوچک و بزرگ طی چند روز به تصرف طالبان درآمد و بعد از اینکه در ۱۵ اوت اشرف غنی، رئیس جمهور کشور از افغانستان فرار کرد، بسیاری از مقامات دولتی از جمله والی ولایت ها از سمت خود کناره گیری کرده و اختیارات را به نیروهای طالبان واگذار کردند. طبق گزارش خبرگزاری های داخلی افغانستان اسدالله خرم و محمد رحمانی، اعضای شورای ولایتی سرپل تأیید کردند که روز هشتم آگوست ۲۰۲۱ این ولایت به دست طالبان سقوط کرد و همه نمایندگان حکومت در پایگاه نظامی هاوان عقب نسشینی کردند. نیروهای طالبان وارد سرپل شده، ساختمان های مهم دولتی را تحت کنترل خود درآورده و پایگاه هاوان را مورد شلیک و حمله قرار داردند. ولایت سرپل در حال حاضر به دلیل توجه طالبان و داشتن اهمیت اقتصادی برای این گروه، نسبت به سایر ولایات از امنیت بیشتری برخوردار است.

منابع

اداره ارگان های محلی مستقل افغانستان، پروفایل اقتصادی ولایت سرپل

http://idlg.gov.af/en/categories/sar-e-poi-provi

 

EASO, (2020), “Afghanistan Security situation”, Country of Origin Information Report, European Asylum Support Office, http://europa.eu