نورستان، مخفیگاه گروه های بنیادگرای اسلامی بر خاکستر فرهنگ غیراسلامی (۳۰)

۱۱مهر(میزان)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۱۰/۳

چهارچوب قومی و زبانی و اداری نورستان

نورستان در شرق افغانستان و در مرز افغانستان و پاکستان قرار دارد. از شمال با بدخشان، در شرق با پاکستان، در جنوب با کنر و لغمان و از غرب با پنجشیر هم مرز است. مرکز استان نورستان پارون است و به واحدهای اداری زیر تقسیم می شود: برگِ مَتال، کامدیش، وایگَل، وامه، نورگَرام، دوآب، مَندول. به گفته ساکنان محلی طبق مصاحبه ای که با مجله دیپلمات داشته اند، نام واقعی وایگل «ونت/WANT) بوده است. نورستان بیشتر کوهستانی است و یکی از کم بهره ترین، دورافتاده ترین و ناشناخته ترین و از فقیرترین ولایات افغانستان محسوب می شود. این منطقه به سه رودخانه تقسیم شده که شامل: دره رودخانه علینگر در غرب، دره رودخانه پچ در مرکز و دره رودخانه لندی سین در شرق. از آنجا که ساکنان این ولایت تا اواسط دهه ۱۹۸۰ غیرمسلمان بودند، کافرستان نامیده گرفتند اما با گروییدن مردم به اسلام به نورستان، یعنی سرزمین نور تغییر نام دادند.

همانطور که آمد نورستان یکی از دورافتاده ترین ولایات افغانستان است که تا زمانی که اجباراً در اواسط دهه ۱۹۸۰ به اسلام گرویدند، غیرمسلمان بودند. در آن زمان این ولایت از کافرستان(سرزمین کفار) به نورستان( سرزمین نور) و مردم به نورستانی تغییر نام دادند. با این حال مردم محلی عناصری از فرهنگ پیش از اسلام خود را حفظ کرده اند. اما جغرافیای این ولایت بسیار متفاوت از سایر ولایت های افغانستان است. به طوری که سکونتگاه ها اغلب مجزا از هم و از ساکنان دره های دیگر هستند و سفر از یک دره به دره دیگر در این ولایت به دلیل جغرافیای منحصر به فرد ممکن است یک روز طول بکشد. همچنین به گفته منابع محلی بیشتر نورستانی ها حتی با مراکز ولسوالی ها/شهرستان های خود هیچ تعاملی ندارند. اکثر تصمیمات توسط بزرگان جامعه گرفته می شود و پلیس فقط در مراکز ولسوالی ها حضور داشت( این الگو حتی در دوره نخست حکومت طالبان حاکم بود و امارت اسلامی تنها حضور نمادین در این ولایت داشت).

نورستانی ها به طور گسترده به عنوان یک قوم واحد درنظر گرفته می شوند و در سرود ملی افغانستان تا پیش از سقوط از آنها یاد شده است. با این حال آنها در واقع، از گروه های قومی و زیر قومی مختلف تشکیل شده است و بسیاری از آنها به زبان های متفاوت هندواروپایی صحبت می کنند که گاهی اوقات به طور خلاصه دردیک(Dardic)خوانده می شود. حتی متخصصان در مورد تعداد آنها بین ۱۵ قومیت و بین ۵ تا ۱۰ زبان اختلاف نظر دارند. براساس گزارش اداره مرکز معلومات و احصائیه افغانستان جمیعت نورستان برای سال ۲۰۲۰/۲۰۲۱، ۱۶۳٫۸۱۴ نفر تخمین زده شده بود. این ولایت عمدتاً از پشه یی ها، گوجرها، تاجیک ها و پشتون ها تشکیل شده است. قبل از رژیم کمونیست، رهبران مذهبی مورد احترام بودند و بر سیاست تاثیر می گذاشتند.  در این منطقه بزرگان و ریش سفیدان نقش مهمی را ایفا می کنند و بیشترین نقش را در تصمیمات دارند. در این منطقه بزرگان و ریش سفیدان نقش مهمی را ایفا می کنند و بیشترین نقش را در تصمیمات دارند.

وضعیت جاده ها در این ولایت مناسب نبوده و تا به امروز در شرایط بدی قرار داشته است. همچنین برخی از این جاده ها ممکن است در زمستان به دلیل سیل یا بارش برف کاملاً غیرقابل دسترس باشند. با این وجود، این ولایت به یک مسیر کلیدی از گذشته تا به امروز تبدیل شده است. به طوری که در گذشته مسیری برای گروه های مجاهد بوده و اکنون منطقه ای فعال برای شورشیان. علاوه بر این، نورستان، کابل و دره پنجشیر در منطقه مرکزی را به کاپیسا و لغمان وصل می کند. باتوجه به موقعیت استراتژیک این ولایت، پروژه های راه سازی در زمان مجاهدین و بعداً توسط ائتلاف بین المللی صورت گرفت. اندکی پس از خروج ائتلاف ناتو از منطقه دره پچ کنر در سال ۲۰۱۴ رهبران قبایل محلی موفق شدند راه ارتباطی اسد آباد، پایتخت کنر را به نورستان بازگشایی کنند. نورستان توسط مجله دیپلمات به عنوان منطقه ای که مورد غفلت بسیار زیاد دولت از سال ۲۰۰۱ بوده را توصیف کرد، اما در سال ۲۰۱۹ چندین عملیات بازسازی و توسعه شبکه راه های محلی راه اندازی شد. ازجمله احیای ۱۵ کیلومتر جاده پارون-کنر از ماه می که تا ماه نوامبر ۲۰۱۹  عملیات بازسازی آن در جریان بود. همچنین در ماه ژوئن ۲۰۱۹ مقامات محلی شروع به گسترش یک جاده آسفالت از پارون به مناطق دورافتاده کامدش و برگ متال کردند. گزارش هایی از بهره برداری غیرقانونی از منابع و موادمعدنی همچون سنگ های قیمتی، چوب در این استان نیز وجود دارد(easo,2020: 242-243).

تغییر مذهب و مسیری تازه برای گروه های اسلامی در نورستان

تغییر مذهب توده ای و اجباری نورستانی ها در قرن نوزدهم با هجوم گروه های مذهبی محافظه کار همراه بود. به طوری که گروه های وهابیت  در آن زمان گزارش دادند که در دهه ۱۹۶۰ در این منطقه تبلیغ می کردند. این امر منجر به ظهور گروه های سلفی بومی در بخش هایی از استان شد و آنها در قیام این منطقه علیه رژیم حزب دموکراتیک خلق طرفدار شوروی پس از تلاش برای ثبات اقتدار خود در سال ۱۹۷۸، شرکت کردند. در همین رابطه در سال ۱۹۸۲ یک دولت سلفی که عمدتاً برگ متال و بخش هایی از کامدش را پوشش می داد به نام دولت(حزب) انقلابی و اسلامی نورستان و به رهبری محمد افضل پدید آمد.دولت او دارای ساختارهای ابتدایی دولتی بود و از عربستان سعودی، کویت و پاکستان پول دریافت می کردند. همچنین، عربستان سعودی دولت افضل را به رسمیت شناخت و به آن کمک کرد تا کنسولگری های مستقل در عربستان سعودی و پاکستان ایجاد کند. علاوه بر این، به گفته منابع مختلف، گروه افضل با گروه افراطی لشکر طیبه ارتباط نزدیکی داشت. سپس او از جنبش در حال گسترش طالبان در دهه ۱۹۹۰ حمایت کرد. اما این امر دشمنی حزب اسلامی و جمعیت اسلامی را در پی داشت که جمعیت در سال ۱۹۹۷ به نیروهای افضل حمله کرد. حزب اسلامی در دوران جنگ علیه شوروی در مناطق جنوبی استان حضور برجسته ای داشت و بعداز ۲۰۰۱ به جناح شورشی این منطقه تبدیل شد. حزب در سال ۲۰۱۶ یک توافق صلح با دولت افغانستان منعقد کرد.

نورستان پس از ۲۰۰۱

نورستان باتوجه به موقعیت استراتژیک خود به عنوان یک مسیر نفوذ از پاکستان، در سال های پس از برکناری طالبان از قدرت، به سرعت مورد توجه ارتش ایالات متحده قرار گرفت. چنانچه که در اواخر سال ۲۰۰۳، ۱۰۰۰ نیروی آمریکایی در یک عملیات محدود به آنجا اعزام شدند و ظاهراً در تلاش برای یافتن گلبدین حکمتیار رهبر حزب اسلامی که گمان می رفت بین چترال و شرق افغانستان در رفت و آمد است، بودند.درواقع، پس از سال ۲۰۰۱ عملیات های مختلف ضدشورش در سراسر استان توسط ارتش ایالات متحده و نیروهای ائتلاف انجام شد که ایالات متحده در سال ۲۰۰۹ شورشیان را مجبور به عقب نشینی کرد. اما متعاقباً طالبان کنترل خود را بر مناطق وسیعی از استان گسترش دادند.

بین سال های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۶ تیم های بازسازی ولایتی در ننگرهار، کنر و لغمان در همسایگی نورستان فعال بودند. که هدف آنها ساخت و بهبود جاده ها با هدف دسترسی ایالات متحده به نورستان بود. براساس یک سروی/پژوهش استانی در سال ۲۰۰۶ توسط کمیته سوئد برای افغانستان، جاده های نورستان قبلاً توسط مجاهدین بهبود یافته بود اما هنوز برای وسایل نقلیه موتوری مناسب نبود. تا سال ۲۰۰۵، تیم بازسازی ولایتی حدود ۴۰ کیلومتر جاده را تکمیل کردند و حدود ۳۰ کیلومتر دیگر در دست ساخت بود.

تلاش بعدی برای متوقف کردن شورش فزاینده در این ولایت در فوریه ۲۰۰۶ توسط گروه ۱۰ ایالات متحده بود. طی سه ماه واحدها در عملیات شیر کوهستان در دره های باریک و ارتفاعات بالای کنر و نورستان پخش شدند. همچنین، در آگوست ۲۰۰۶ نیروهای ایالات متحده اولین پایگاه عملیاتی پیشرو را در منطقه کامدش و چندین پایگاه دیگر ایجاد کردند اما دوام چندانی نداشت. به طوری که نیویورک تایمز در گزارشی آورده بود که در سال ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ دو پایگاه و یک پایگاه ماهواره ای کوچکتر در دره وایگال و در سال ۲۰۰۹ دو پایگاه دیگر در کامدش بسته شدند. سپس سربازان آمریکایی پس از تصرف حدود ۳۰۰ شورشی در یک پاسگاه جنگی در نزدیکی روستای کامدش در اکتبر ۲۰۰۹ و کشته شدن هشت سرباز و زخمی شدن ۲۲ سرباز از نورستان عقب نشینی کردند. این شکست نظامی با نبرد دیگری در منطقه وایگال در ۲۰۰۸ صورت گرفت که در آن ۹ سرباز امریکایی در اثر نقض محیط امنیتی یک پایگاه نطامی ایالات متحده در این منطقه کوهستانی توسط شورشیان کشته شدند.

تا سال ۲۰۱۱ رسانه ها گزارش دادند که طالبان دوباره بخش وسیعی از نورستان را تحت کنترل داشتند و وایگل اولین جایی بود که در بهار ۲۰۱۱ به دست طالبان افتاد. همچنین طالبان در آن زمان در بخش هایی از برگ متال، کامدش، وایگل، مندول، دوآب و بخشی از نورگرام تسلط داشتند. اما نادیده گرفته شدن این ولایت توسط دولت و واگذاری اختیارات آن به یک حاکم محلی منجر به آن شد که نورستان مورد توجه طالبان قرار بگیرد. به طوری که در سال ۲۰۱۴ نیویورک تایمز گزارش داده بود که « مرکز این ولایت در دست دولت است اما ارتباط آن با شش ولسوالی/شهرستان از هفت ولسوالی قطع شده و این در حالی است گه برگ متال سال ها تحت محاصره طالبان قرار دارد. همچنین، نیویورک تایمز گزاش داده بود که پرچم گروه های شورشی دیگر مانند لشکر طیبه بر ساختمان های برخی از ولسوالی های این ولایت دیده می شده است». طالبان به حملات مداوم خود در سال های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ در نورستان ادامه دادند. در همین رابطه اداره سیگار() در گزارش سه ماهه خود در سال ۲۰۱۸ ذکر کرده بود که هیچ ولسوالی در نورستان کاملاً تحت کنترل دولت نبود(Ali and Rutting,2018).

شورای امنیت سازمان ملل در ماه می ۲۰۲۰ مولوی عصمت الله را که در ابتدا وابسته به شبکه شورای پیشاور بود را به عنوان والی سایه طالبان معرفی کرد. او پس از تغییرات ساختاری طالبان در زمستان۲۰۱۹-۲۰۲۰ و پیش از فصل جنگ انتخاب شده بود. به گفته مجله دیپلمات و به نقل از یک منبع گروه های مسلح ضددولتی در نورستان، طرز فکر طالبان نورستانی به القاعده نزدیک تر است. به این معنا که آنها در مورد جهاد دیدگاه افراطی تری نسبت به اکثریت جنگجویان امارت اسلامی داشتند. همچنین دیپلمات گزارش داده بود که تقریباً همه جنگجویان طالبان که محلی هم بودند در ویگل فعالیت می کردند. فقر، کمبود فرصت های شغلی یا دلایل شخصی مانند خصومت با کسی که مرتبط با دولت بود، به عنوان انگیزه اصلی مردم محلی برای پیوستن به شورش طالبان عنوان شده بودند.

در ژوئن ۲۰۲۰، عبید علی، کارشناس شبکه تحلیلگران افغانستان اظهار کرد که احتمالاً داعش در بخش هایی از نورستان حضور دارد. طبق گزارشات این مورد از سال ۲۰۱۶ زمانی که بسیاری از جنگنده های خارجی به ننگرهار آمدند از این ولایت خارج و به نورستان آمدند. اما براساس گزارش منابع خارجی داعش برای اولین بار در اواخر سال ۲۰۱۵ و یا اوایل سال ۲۰۱۶ در ویگل و برگ متال ایجاد شدند. در ماه ژوئن ۲۰۱۷ نیز یک منبع دولتی به نقل از شبکه تحلیلگران افغانستان از حضور داعش در  مندول، دوآب، نورگرام، وایگال و وامه خبر دادند. مرکز مبارزه با تروریسم ایالات متحده اعلام کرده بود که داعش شاخه خراسان در سال ۲۰۱۷ در نورستان ایجاد شده اما در سال بعد خسارت قابل توجهی را در این ولایت به ویژه از سمت طالبان متحمل شده بود.  با این حال، در ماه می ۲۰۱۹، بلال سروری گزارشگر افغان خاطرنشان کرد که داعش در هردو ولایت کنر و نورستان دستاوردهای ارضی قابل توجهی را به دست آورده و به منابع طبیعی و معدنی دسترسی پیدا کرده است. همچنین در مورد فعالیت داعش در این ولایت تا قبل از سقوط افغانستان گفته می شود که این گروه از روش های غیرخشونت آمیز برای جذب نیروها استفاده می کرده و وظیفه جذب را به فرماندهان طالبان که به این گروه پیوسته بودند را واگذار کرده بود. در سال ۲۰۱۷ گفته می شود که این گروه از چوب و فلزات گرانبها یا مواد معدنی قاچاق شده به پاکستان مالیات می گرفتند. از ماه اوت ۲۰۱۹، بنابر گزارش ها  داعش در نورستان ۲۸۰۲ جنگجو را با حمایت گروه های سلفی در منطقه از ولایات شرقی ننگرهار،کنر و نورستان جذب کرده بودند. در نوامبر ۲۰۱۹، رهبران قبایل نورستان خواستار ایجاد مدارس محلی به منظور جلوگیری از تلقین و جذب جوانان به عنوان جنگجویان جهادی در مدارس دینی رادیکال پاکستان شدند.

از ماه می ۲۰۲۰، نورستان در گزارش شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان یکی از دوازده ولایتی که القاعده به طور پنهانی در آن فعالیت می کند، شناخته شد. در این گزارش همچنین اشاره شده بود که القاعده قصد دارد یک واحد مشترک ۲۰۰۰ نفری از جنگجویان شبکه حقانی به رهبری شیرخان منگه در منطقه عملیاتی متشکل از کنر و نورستان ایجاد کند. همچنین، نورستان در سال ۲۰۱۲ به عنوان سنگر القاعده نیز توصیف شده بود. در سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ نیز گفته شده بود که اردوهای آموزشی در این استان راه اندازی شده بود. در حالی که طالبان رد کرده بودند که القاعده در کنار آنها می جنگد، مجله لانگ وار ژورنال عنوان کرده بود که قاری ضیا رحمان که فعالیت هایی در کنر و نورستان و سازمان های قبیله ای پاکستان داشته، وابسته به هردو گروه بوده است.

در گزارش ماه می ۲۰۲۰ شورای امنیت سازمان ملل متحد، تحریک طالبان پاکستان، جیش محمد، لشکر طیبه در فهرست گروه های مسلح پاکستان قرار داده بود که زیر چتر طالبان در ولایات شرقی افغانستان مانند نورستان فعالیت می کردند. از سال ۲۰۱۶ براساس گزارش ها تحریک طالبان پاکستان همراه با گروه سلفی جماعت الدعوه القرآن و السنه کنترل کریدور باجور-کنر-نورستان برای انتقال جنگجویان و تجهیزات به افغانستان به دست گرفته بودند.

ولایت نورستان از نظر حضور نیروهای امنیتی دولتی تحت مسئولیت قول اردو یا پادگان ۲۰۱ اردوی ملی بود که تحت فرماندهی و مشاوره و آموزش نیروهای تحت رهبری ایالات متحده و نیروهای لهستانی برای شرق افغانستان بودند. به گفته یک قانونگذار محلی در آن زمان، تعداد  نیروهای پلیس ملی و پلیس محلی افغانستان در نورستان ناکافی بود. به طوری که بر اساس یک گزارش شبکه تحلیلگران افغانستان در نوامبر ۲۰۱۸ آمده بود که تقریباً تمام نورستان تحت کنترل طالبان و یا هم به نحوی تحت نفوذ آنها  بوده است.همچنین بر اساس اطلاعات مجله لانگ وار ژورنال در سال ۲۰۱۹، کامدش و وامه و مندول به طور سنتی مناطق تحت کنترل طالبان، ویگل و دوآب به عنوان مناطق مورد مناقشه و سه ولسوالی باقیمانده یعنی نورگرم، پارون و  برگ متال تحت کنترل دولت و یا هم نامشخص معرفی شده بودند(easo,2020: 244-246). بنابراین، نورستان منطقه ای منزوی در شمال شرق افغانستان، یکی از خطرناک ترین مناطق کشور است. شورشیان نفوذ قابل توجهی در منطقه ای داشتند که درگیری های محلی در آن وجود داشت. علاوه بر این، همانطور که آمد جدا از طالبان، داعش، لشکرطیبه و القاعده نیز در این ولایت حضور پررنگی داشتند. این ولایت همچنین برای خارجی ها امن نبود. به طوری که در اکتبر ۲۰۰۴ دو کارمند بریتانیایی که مسئولیت تامین امنیت انتخابات ریاست جمهوری را داشتند، کشته شدند. در سپتامبر ۲۰۰۴ دفتر سازمان غیردولتی کمک به افغان در شرق نورستان غارت شد.این حوادث منطقه را برای خارجی ها ممنوعه اعلام کرد و کشورهای خارجی دفاتر کمک خود را تعطیل کردند.

سایه ناامنی بر روندهای سیاسی در نورستان

سایه سال ها ناامنی و تداوم جنگ در افغانستان تاثیرات مستیقم بر تحولات و روندهای سیاسی این کشور برجای گذاشته بود. علاوه بر، اینکه تشدید جنگ منجر به رفتن بخش زیادی از بودجه کشور به سمت مسائل امنیتی شده بود، نظام سیاسی و تحولات ناشی از آن نیز در شرایط دشواری قرار داشت. ازجمله این موارد، می توان به برگزاری شکننده، ضعیف و ناکارآمد انتخابات در افغانستان اشاره کرد. در این میان، انتخابات در نورستان ولایتی که همانطور که شرح آن آمد به دلیل وضعیت جغرافیایی منحصر به فرد و حضور فعال شورشیان به سرنوشت دشوار دچار گشته بود. درواقع، زمین های کوهستانی در کنار شورش ارسال تدارکات مانند ورود و خروج مواد رای گیری را در این ولایت دشوار کرده بود. به گونه ای که در آن زمان برای بسیاری از مردم ثبت نام در رای گیری دشوار بود. از طرف دیگر، حتی نظارت برنظرسنجی سخت و دشوار بود. به طوری که به نظر می رسید کمیسیون مستقل انتخابات امنیت و اداره انتخابات را به بزرگان محلی در طی یک قرداد فرعی به آنها واگذار کرده بود. این در حالی بود که در این شرایط در برخی از گزارش های اساسی تناقضاتی از روز انتخابات مانند تعداد مراکز واقعی رای گیری نگرانی ها را در مورد تقلب در رای گیری زیاد کرده بود. این در حالی است که نورستان ولایتی است که در گزارشات کمتر به آن پرداخته شده و به ندرت توسط خارجی ها مورد بازدید قرار می گرفت.

همانطور که از این شرایط می توان انتظار داشت، انتخابات در نورستان دور افتاده و منزوی یک چالش جدی برای دولت بود. به طوری که به دلیل وضعیت متشنج امنیتی و نبود زیرساخت ها، حکومت افغانستان حتی در تامین مواد انتخاباتی نورستان با چالش های بزرگی مواجه بود. چنانچه که که دور بودن این منطقه و دسترسی محدود به آن شرایط را برای تقلب در انتخابات فراهم کرد.  به طوری که در اولین انتخابات ریاست جمهوری در اکتبر ۲۰۰۴ داده های مشکوکی از این ولایت وجود داشت. در انتخابات مجلس در سال ۲۰۱۰ از ۱۳۰ مرکز رای دهی که قرار بود باز شود تنها ۹۹ مرکز روشن شد و همچنین، ۴۴ مرکز و ۱۷ مرکز دیگر توسط کمیسیون انتخابات رد صلاحیت شدند. در سال ۲۰۱۸ نیز کمیسیون مستقل انتخابات نتوانستند انتخابات را در تعدادی از ولسوالی ها برگزار کند و مسئولیت برگزاری انتخابات را به بزرگان محلی سپرد.

جمع بندی

بنابراین، نورستان همانطور که آمد ولایتی منزوی، دورافتاده، دشوار و با مهری دولت و کنترل کم دولت بود. از طرف دیگر، موقعیت استراتژیک این ولایت در کنار عوامل ذکر شده فرصت حضور گروه های شورشی و بنیادگرا را در این ولایت آسان کرده بود به طوری که نورستان به مخفیگاه این گروه مبدل شده بود. بی توجهی نیروهای خارجی به دلیل سختی دسترسی به این ولایت نیز بر روند نفوذ هرچه بیشتر گروه های بنیادگرا و شورشی و دسترسی اندک دولت در این ولایت تاثیر گذاشته بود.

منابع

Ali,Obeid,Rutting,Thomas(2018), “The 2018 Election Observed (5) in Nuristan: Disfranchisement and lack of data”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/political-landscape/the-2018-election-observed-4-in-nuristan-disfranchisement-and-lack-of-data/

EASO,(2020), “Afghanistan Security situation”, Country of Origin Information Report, European Asylum Support Office