مشارکتِ سهل و سودمند روسیه و افغانستان
۱۴ آبان (عقرب) ۱۴۰۱ – ۵/ ۱۱/ ۲۰۲۲
کلودیا چیا یی ان
کلودیا چیا یی ان، تحلیلگر پژوهشی در موسسه مطالعات جنوب آسیا است. وی در مطلب تحلیلی حاضر بانگاهی به معاملۀ اخیر طالبان با روسیه برای واردات گاز، بنزین و گندم؛ به واکاوی مزایایی از مناسباتِ دوجانبۀ طرفینِ مذکور جهتِ دست یابی به اهداف و مقاصدِ خاص خود پرداخته است. به نظر می رسد برقراری تعاملات روسیه و طالبان، گامی در جهت قرابتی دوسویه، و تضمین نتایج برد-برد از بازی قدرت برای منافع هر یک از طرفین باشد. مطلب حاضر توسط نازنین نظیفی برای سایت تحلیلی کلکین ترجمه شده است.
امضای توافقنامه ای موقت مابین روسیه و طالبان در سپتامبر ۲۰۲۲، از نخستین معامله بزرگ اقتصادی بین المللی طالبان پرده بر می دارد. اما فراتر از اعلام عرضۀ گاز، بنزین و گندم از سوی روسیه به افغانستان، جزئیات مرتبط با پرداخت و قیمت از این معامله به طور علنی و عمومی منتشر نشده است. هر چند مسائل مرتبط با چگونگی کنار زدن و پشت سر نهادنِ شرایطی متاثر از تحریم های بین المللی و حذف دو کشور از سیستم بانکی جهانی، همچنان نامشخص باقی مانده است.
این توافق در بستری از گفتگوهای تجاری فعال بین طالبان و همسایگان منطقه ای آن، و همچنین مذاکراتِ روسیه با چندین کشور غیر غربی پیرامون قراردادهای بلند مدت نفتی صورت گرفت. گرچه امکانِ آن می رود که ارزش اقتصادی روابط تجاری افغانستان و روسیه تیره و تار و یا نه چندان خوشاند به نظر رسد، اما تعاملات و شراکت های دوجانبۀ بیشتر، به عنوانِ دارایی دیپلماتیک مثبتی برای روسیه و طالبان به حساب می آیند. همچنین با این اقدام، هر دو کشور در پی اثبات نیت خود به جامعه بین الملل مبنی بر این هستند که هیچ یک از آنها حتی در شرایط حاضر، منزوی و مطرود نشده اند.
لازم به ذکر است که در شرایط حاضر، طالبان در تقلای بسط و گسترش دامنۀ شرکای تجاری و تقویت روابط با همسایگان منطقه ای خود می باشد. چراکه تحریم های بین المللی و متعاقبا بلوکه کردن دارایی ها (افغانستان) از سوی ایالات متحده، جریان تجارت و کسب و کار افغانستان را تحت الشعاع قرار داده است. چنانچه از آگوست/اوت سال ۲۰۲۱، اقتصاد افغانستان بین ۲۰ تا ۳۰ درصد دچار رکود گردیده است.
همچنین باید اشاره داشت که بحرانِ انسانیِ ممتد و مداومِ جاری آنهم به موازاتِ افزایش حملات خشونت آمیز توسط سایر احزاب ستیزه جو، شرایط زندگی در این کشور را وخیم تر ساخته است. اما زمستانِ پیشرو برای افغانستان، احتمالا طالبان را به منظور تامین هرچه سریع تر جهتِ خرید و واردات نفت و گاز تحت فشار قرار داده است. مذاکرات با ایران، قزاقستان و ترکمنستان نیز در حال انجام است. در ژوئیه سال ۲۰۲۲، وزارت تجارت و صنعت افغانستان به منظور تامین سوختی با قیمت پایین تر، قراردادی را با یک شرکت نفت ترکمنستان و علاوه بر آن، قراردادی نیز برای خرید نفت با ایران امضا کرد.
گرچه در ابتدای امر چنین به نظر می رسید که طالبان توقع و انتظارات بسیاری از سوی سرمایه گذاران چینی داشته باشند؛ لیکن انتظارات آنها محقق نشد. البته پکن همچنان برای سرمایه گذاری تمایلی نداشته و نسبت به تعهد طالبان به منظور قطع روابط با «حزب اسلامی ترکستان» که سابقاً با نام «جنبش اسلامی ترکستان شرقی» شناخته می شد، شک و شبهاتی دارند. چنانچه خانجان الکوزی، معاون اتاق بازرگانی و سرمایه گذاری افغانستان، علناً در همین راستا اعلام کرد که «حتی یک پنی هم از سوی چین سرمایه گذاری نشده است».
روسیه اما، گزینه ای معمول و مناسب تر برای طالبان است؛ زیرا یک شریک تجاری حاضر با منابع انرژی قابل توجهی است. هرچند که طالبان همچنان نسبت به جنگ روسیه-اوکراین در موضعی خنثی و بی طرف مانده؛ اما رسما خواستار خویشتن داری طرفین گشته است.
با وجود گرفتار شدن روسیه در بحران اوکراین، و مواجهه با انشقاقِ جاری اروپا از نفت و گاز این کشور؛ به نظر می رسد اقتصاد روسیه در برابر این دست شوک ها مقاوم بوده است. چنانچه در سپتامبر ۲۰۲۲، صندوق بین المللی پول پیش بینی کرد که تولید ناخالص داخلی روسیه ۳٫۴ درصد کاهش خواهد یافت، که نسبت به پیش بینی پیشین آن مبنی بر ۸٫۵ درصد کاهش، تعدیل داشت.
شرکت های نفتی روسیه خریداران غیر غربی را با طرح های تخفیف(قیمت هایی پایین تر)، خدمات بیمه و طرح های پرداخت جایگزین، به خود جذب کرده اند. بدین ترتیب کشورهایی مانند سریلانکا، هند، ترکیه و چین در بحبوحه تحریم های بین المللی، به خرید نفت از روسیه ادامه داده اند. طرح هایی از پرداخت بهای ارزان تر برای کشورهایی که با تورم فزاینده، اختلالات زنجیره تامین و شکست های اقتصادی متاثر از همه گیری کووید-۱۹ مواجه هستند، غالبا بیشتر مورد توجه قرار می گیرند. درگیری اکتبر ۲۰۲۲ بین عربستان سعودی و واشنگتن بر سر برنامه های اوپک پلاس درراستای کاهش تولید نفت، به طرح گمانه زنی هایی در ایالات متحده مبنی بر قرار داشتن ریاض در کنار مسکو، منجر شد.
به هرروی می توان گفت باوجودِ توافقنامه تجاریِ موقت مابین طالبان و روسیه، به نظر نمی رسد که روسیه طالبان را به طور رسمی به رسمیت شناسد. بدیهی ترین نشانه و دلالت در این راستا و تا کنون، محرومیت طالبان از نشست سپتامبر ۲۰۲۲ سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سمرقند، ازبکستان بوده است. همچنین با توجه بر اینکه جامعه جهانی نیز همچنان طالبان را به عنوان حکومت قانونی افغانستان به رسمیت نشناخته، این مسئله که آیا طالبان موقعیتِ ناظر خود را در سازمان همکاری شانگهای حفظ خواهد کرد یا خیر، موضوعی نامشخص و مبهم است.
شایان ذکر است که گذشته از صدور بیانیه هایی پیرامونِ کمک به اقتصاد افغانستان، بحث های اجلاس سران بر این موضوع تاکید و توجه داشته اند که دغدغه و نگرانی اصلی کشورهای منطقه، یافتن بهترین راه محافظت از خود در برابر هرگونه سرریز بالقوه خشونت از جانب افغانستان است.
در همین راستا ولادمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، مکررا نسبت به شبه نظامیانی که در قالب پناهجویان از سوی افغانستان به نحوی مخفیانه به سمت کشورهای همسایه پیشروی کرده و اقدامات تروریستی را طرح ریزی می کنند، ابراز نگرانی کرده بود. همچنین بر اساس گزارش ها، گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) تبلیغات ضد روسی خود را افزایش داده است. آنها روسیه را به عنوان «دولت صلیبی» و «دشمن اسلام» به باد انتقاد و سرزنش قرار داده و فعالانه حامیان خود را برای آسیب رساندن به این کشور تشویق و تهییج می کنند.
چنانچه می توان گفت بمب گذاری انتحاریِ ۵ سپتامبر در سفارت روسیه در کابل، مثالی معمول از نگرانی روسیه دررابطه با گسترش حضور دولت اسلامی ولایت خراسان در افغانستان بوده است. این رویداد نخستین حمله به یک سفارت خارجی از زمان تسلط طالبان بر کابل در اوت ۲۰۲۱ بود.
دولت اسلامی و داعش ولایت خراسان علاوه بر تضعیفِ مشروعیتِ روسیه، حاکمیت طالبان در افغانستان را نیز به چالش می کشند. بدین ترتیب می توان گفت هم کرملین و هم طالبان از سال ۲۰۱۴ در این دیدگاه که داعش تهدیدی مهم و اساسی محسوب می شود، اتفاق نظر داشته اند. چنانچه مقامات روسی علناً به تبادل اطلاعاتی با طالبان پیرامون تهدید داعش، اذعان کرده اند.
در همین راستا گزارش های مرتبط با الحاق جنگجویان سابق طالبان و آسیای مرکزی به صفوف داعش نیز، بر شدت تهدیدات امنیتی افزوده است. گسترش فعالیت های داعش و پیام های ضد روسی آن، حوزه نفوذ روسیه در آسیای مرکزی را تحت سلطه مسلمانان بیشتر تضعیف خواهد کرد.
طالبان همچنان خواستارِ به رسمیت شناختنِ شرایط خود از سوی جامعه جهانی و به عنوانِ دولتِ مشروع و قانونیِ افغانستان است. لیکن طالبان از این امر آگاه است که با وجودِ قرار گرفتن شرایط اقتصاد کشور در هاله ای از ابهام و بلاتکلیفی، و خصومت های مداوم با سازمان های شبه نظامی، بایستی باید جریان کمک ها و منابع به کشور را در اولویت کار خود قرار دهند. اگر طالبان خواستارِ حفظ تسلط خود بر افغانستان باشد، ثبات سیاسی و اجتماعی-اقتصادی برای آنها از اهمیت بالایی برخوردار است.
به هرروی، ذکر این نکته حائز اهمیت است که عدم تمایل روسیه جهت به رسمیت شناختن رسمی طالبان به عنوان حکومت قانونی در افغانستان از یک سو، و طبقه بندی این گروه به عنوان یک سازمان تروریستی از سال ۲۰۰۳ از دیگر سو، هیچ یک تاکنون مانعی در روابط دوجانبۀ طرفین محسوب نشده و در برهه حاضر نیز تعامل روسیه و طالبان ادامه خواهد یافت.
نهایتا باید گفت که طالبان روسیه را به عنوانِ یک شریک اقتصادیِ قابل توجهی برای خود می داند که قادر خواهد بود نفت و گاز ارزان تری را به اقتصاد افغانستانی که به شدت و از سر استیصال به آن نیاز دارد، تزریق کند. از دیگر سو، برای روسیه نیز طالبان پایدارترین گزینه در ماتریس امنیتی در حال تحول منطقه و در حال حاضر تنها دسته و گروهی است که قادر است بسط و گسترش داعش را محدود سازد. بدین ترتیب می توان گفت دلیلی ندارد که طرفین مذکور از این مزایا صرف نظر کرده، چشم بپوشند.