معادن در افغانستان: میادین نفت(۵) میادین نفتی، راه نجات طالبان؟

۹ جدی(دی)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۱۲/۳۰

افغانستان دارای معادن متنوعی از مواد معدنی مختلفی ازجمله میدان های نفت است که بیشتر آن در شمال قرار دارد که متاسفانه هنوز به عنوان ابزاری کارآمد برای اقتصاد فروریخته این کشور و فقر فزاینده شهروندانش مثبت نبوده است. این در حالی است که مقام های دولت قبلی ارزش این ذخایر طبیعی را در سال ۲۰۱۰ تا سه تریلیون دلار برآورد کرده بودند که ممکن است در زمان حال ارزش آن بیشتر هم شده باشد. اما حالا بعدازتسلط طالبان و مسدود شدن منابع مالی افغانستان در کنار بحران اقتصادی فزاینده به این منابع به عنوان روزنه امیدی برای فرار از بحران کنونی توجه شده است.

 بی بی سی فارسی در سایت خود پیرامون نفت افغانستان آورده است که « براساس گزارش رسمی سال ۲۰۱۹ وزارت معادن افغانستان که به ارزیابی مشترک امریکا و افغانستان اشاره کرده بود، برآورد شده بود که در میادین و چاه های نفت افغانستان حدود ۱٫۶ میلیارد بشکه نفت خام وجود دارد. که ارزش آن در آن زمان معادل با ۱۰۷ میلیارد دلار بود. در بخش استخراج نفت که بیشتر آن در شمال کشور واقع شده بود، دولت افغانستان در سال ۲۰۱۲ با شرکت ملی نفت چین قرارداد بست. این شرکت فعالیت های خود را در معدن نفتی انگوت سرپل آغاز کرد که قرار بود در مرحله اول، روزانه پنج هزار بشکه نفت از حوزه آمودریا در ولایت سرپل استخراج و بعدتر این رقم به چهل و پنج هزار بشکه در روز برسد ولی به دلیل ادامه ناامنی این طرح به درستی اجرا نشد. ولایت های سرپل و فاریاب دارای سه میدان نفتی به نام های قشقری، بازار کمی و زمردسای است که براساس آمار رسمی مقدار ذخایر تثبیت شده این حوزه حدود ۸۷ میلیون بشکه تخمین شده است. همچنین، حوزه های نفتی شمال افغانستان با نام های آمودریا و افغان-تاجیک شناخته می شود. علاوه بر این، در غرب افغانستان حوزه نفتی تیرپل در ولایت هرات قرار گرفته که در فاصله ۹۵ کیلومتری مرز ایران قرار دارد که مطالعه دقیق تری از آن انجام نشده است. علاوه بر این موارد، حوزه های رسوبی نفت در منطقه کتواز ولایت پکتیا و هلمند نیز تشخیص داده شده که در این مورد نیز هنوز تحقیق و بررسی کامل انجام نشده است».

حوزه نفتی آنگوت

یکی از مراکز نفتی افغانستان آنگوت در حدود ۲۰ کیلومتری مرکز ولایت سرپل است که میدانی است که ابتدا در سال ۱۹۵۹ کشف شد و توسط شرکت های دولتی سوئدی و روسی بدون موفقیت مورد بررسی قرار گرفت. در این میان یکی از فرماندهان منطقه ای در سال ۲۰۰۲ اندکی پس از سقوط طالبان، از چاه ها برداشت کرد و در همین حین، شرکت «گاز و نفت غضنفر» که دارای پمپ بنزین هایی در سراسر افغانستان بود و همچنین یک بانک و اعضای خانواده اش در پارلمان حضور داشتند، برنده مناقصه مومی(MoMI) که با کمک تیم برینکلی تهیه شده بود، شد. به عبارت دیگر، شرکت غضنفر در سال ۱۳۸۹ امتیاز استخراج چهارچاه میدان نفتی آنگوت را برای شش ماه به دست آورد که قرار بود این شرکت روزانه ۳۰۰ تا ۸۰۰ بشکه نفت خام استخراج کند.

 در همین راستا و در رابطه با بهره برداری میدان نفت آنگوت در سال ۲۰۱۱ موسسه گزارشگران جنگ و صلح نوشته بود که افغانستان در حال توسعه یک صنعت متوسط نفت است که برخی از چاه های آن در جریان و برخی دیگر انتظار می رود تا اواخر این سال تولید خود را آغاز کنند. اما این نهاد اضافه کرده بود که این امر دو مانع عمده پیش رو دارد. یکی حسادت همسایگان افغانستان و دیگری حضور دلالان و غارتگران در داخل کشور که منجر به وارد شدن آسیب های جدی به این صنعت خواهد شد.

 این موسسه همچنین در مورد آنگوت نوشته بود که در آنگوت نفت با فشار بالا از چهار چاه بیرون می زند. این نفت خام با کامیون ها به حیرتان منتقل می شود و در آنجا به بنزین، دیزل و سوخت های غلیظ تر تبدیل می شود. چاه های میدان آنگوت که تا سال ۲۰۱۱حاوی حدود ۶۰ میلیون بشکه است آغاز طرح هایی برای بهره برداری از ذخایر تلقی می شد که مقامات افغان آن را ۱٫۸ میلیارد بشکه تخمین زده بودند که در ذخایری در سراسر استان های بلخ، جوزجان و سرپل قرار دارد. در آن زمان وحیدالله شهرانی وزیر معادن افغانستان گفته بود که تولید نفت ۸۰۰ بشکه در روز است که معادل ده میلیون دلار آمریکایی در سال عواید دولت است. با این وجود، این مقدار تنها دو یا سه درصد از تقاضای سالانه افغانستان را تشکیل می داد که حدود ۱۳ میلیون بشکه در سال است. اما به عنوان یک شروع خوب برای فرآیندی که شاهد افزایش تولید و تقاضا برای ظرفیت پالایشی جدید و ایجاد هزاران شغل در طول مسیر خواهد بود، کافی تلقی می شد. در همین بازه زمانی دولت اعلام کرده بود که تا اواخر سال ۲۰۱۱ میدان های دیگر در بلخ و سرپل برای استخراج شرکت های بین المللی به مناقصه گذاشته خواهد شد. چراکه به اعتقاد وزیر معادن افغانستان در آن زمان شرکت های افغان به تنهایی قادر به تولید نفت نیستند. اما امیدواری های بسیاری وجود داشت. چراکه به گفته دولت، موج بعدی تحولات نفتی، ۸۰ درصد تقاضای داخلی را تامین می کند. اما تا آن زمان تنها یک پالایشگاه نفت در حیرتان در نزدیکی مرز با ازبکستان وجود داشت که توسط گروه کام یک شرکت خصوصی افغان ساخته شده بود.

شرکت دیگری به نام غضنفر نیز قصد داشت ماشین آلات مورد نیاز برای راه اندازی پالایشگاه دوم را وارد کرد. به گفته مدیر پالایشگاه پام، این پالایشگاه ۲۰۰ بشکه در روز را فرآوری می کرد اما گفته بود که نفت آمده از آنگوت به مواد دیگری آلوده می شد. اما این پالایشگاه توانسته بود زمینه شغلی خوبی را در شمال افغانستان ایجاد کند. این در حالی است که مردمی که در نزدیکی منبع نفت زندگی می کنند از نبود پالایشگاه و ایجاد شغل در این مناطق رضایت نداشتند. این خواسته درحالی مطرح می شد که به گفته مدیر پالایشگاه به دلیل نبود برق و راه آن و دور بودن این مناطق از بنادر کار در آنجا مشکل است. ذخایر هیدروکربنی افغانستان به جمهوری های شوروی سابق مانند ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان نزدیک است و این نگرانی وجود داشت که استخراج از طرف افغانستان می تواند ذخایر زیرزمینی آنها را کاهش دهد. با این وجود، به اعتقاد مهندسان افغان، همسایگان ما، به ویژه همسایگانی که با میادین نفتی ما هم مرز هستند، به هرطریقی مانع از بهره برداری این کشور از نفت شده اند و همچنان می خواهند آن را به چالش بکشاند.

 به طور کلی ، در دهه ۱۹۸۰ و حتی قبل از آن، اتحاد جماهیر شوروی ذخایر نفت افغانستان را بررسی کرد، اما بهره برداری آنها از این ذخایر را مسدود کرد. زیرا این امر برکشورهای مجاور تاثیر می گذاشت. خطر دیگر، که جنبه داخلی داشت این مسئله بود که ظهور ظرفیت پالایش محلی به سادگی دامنه تجارت فاسد در بازار پرسود را افزایش داد. چنانچه که برخی معتقد بودند که ورود سوخت های ساخت افغانستان به بازار، زمینه را برای آنچه «مافیای سوخت» می خواندند برای واردات نفت خام بی کیفیت، پالایش آن در داخل و فروش آن ایجاد می کند(Sahak,2011).

همچنین یکی دیگر از چاه های نفت افغانستان، چاه های نفت قشقری است که در ولایت سرپل موقعیت دارد. در ماه فروردین امسال این چاه های نفت توسط امارت اسلامی گشایش یافت و کار خود را آغاز کرد. استخراج این معدن برای طالبان بسیار مهم هست. چراکه روزانه ۲۰۰ تن نفت از ۹ چاه نفتی که در این منطقه وجود دارد، استخراج خواهد شد. همچنین ملابرادر، معاون نخست اداره سرپرست طالبان در روز بازگشایی این میادین عنوان کرده بود که استخراج این چاه های نفت برای افغانستان یک بودجه است. از طرف دیگر، قرار است که این میادین نفتی روزانه تا صدوپنجاه هزار دلار درآمد به امارت اسلامی واریز کند. اما امارت اسلامی قراردادی را با شرکت ملی نفت و گاز چین در راستای استخراج این میدان های نفتی بسته است. که براساس این قرارداد ۲۰ درصد از درآمد این پروژه به دولت افغانستان می رسد. همچنین، نفت در داخل افغانستان تصفیه و اگر پس از دوماه از امضای آن کار شروع نشود، قرار داد فسخ خواهد شد. اما ناگفته نماند که پیش از شرکت چینی یک شرکت ترکی در این معدن فعالیت و روزانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ تن نفت را استخراج می کند.

اما به طور کلی افغانستان تا سال ۲۰۱۶ روزانه ۳۵۰۰۰ بشکه نفت مصرف می کرد. به طوری که تا این سال از نظر مصرف نفت در رتبه ۱۱۷ جهان قرار داشت و حدود ۰٫۰درصد از کل مصرف جهانی ۹۷٫۱۰۳٫۸۷۱ بشکه در روز را به خود اختصاص داده بود.

وضعیت نفت افغانستان در سال ۲۰۱۶

اما در بخش صادرات و واردات نفت این کشور نیز باید گفت که این کشور نه واردات و نه صادرات داشته است.

مصرف و تولید نفت افغانستان تا سال ۲۰۱۶

تعامل چین با طالبان در استخراج نفت

 با بازگشت طالبان در سال گذشته و وضعیت بد اقتصادی و بحران انسانی که این کشور را در برگرفته در کنار کمبود بودجه برای دولت نوپای امارت اسلامی، حکومت سرپرست طالبان در تلاش برای جذب سرمایه و جبران کمبود منابع مالی موجود است. یکی از راه های فرار از بحران اقتصادی روی آوردن به منابع و معادن کشور است. درنتیجه، حکومت طالبان از زمان تصرف قدرت درصدد جلب سرمایه گذاری به ویژه از کشور چین روی معادن افغانستان است. در ۶ آپریل ۲۰۲۲ طالبان خبر دادند که یکی از مسئولان شرکت ملی نفت چین با عبدالسلام حنفی معاون رئیس الوزرا حکومت طالبان دیدار کرده و گفته است که این شرکت می خواهد فعالیت های خود را از سر بگیرد. جزئیات بیشتری در این زمینه منتشر نشده اما خبرگزاری باختر نوشته که آقای حنفی در این دیدار گفته است که «امنیت در افغانستان تامین و زمینه سرمایه گذاری فراهم شده است» و طالبان در زمینه تسهیل روند سرمایه گذاری به صورت همه جانبه همکاری خواهند کرد. همچنین اخیراً گزارش شد که عبدالغنی برادر معاون رئیس الوزا و شهاب الدین دلاور سرپرست وزارت معادن حکومت طالبان به ولایت سرپل در شمال سفر کرده و کار استخراج یک معدن نفت را فتتاح کرده اند. براساس گزارش آژانش دولتی باختر که در کنترل طالبان است، آقای دلاور در مراسم افتتاح معدن «قشقری» گفته است عواید این معدن در بازسازی افغانستان هزینه خواهد شد و حق اولویت به ولایت سرپل داده خواهد شد. در این میان گفته شده قرار است روزانه به میزان ۲۰۰ تن نفت به ارزش ۱۵۰ هزار دلار از این حوزه به دست بیاید. علاوه بر چین، پس از روی کار آمدن دوباره طالبان ۲۰۲۱ روسیه نیز سرمایه گذاری در حوزه نفت و گاز در افغانستان را بررسی می کند. این در حالی است که منابع معدنی نفت و گاز افغانستان و درآمد استخراج از این منابع در سال های اخیر بحث برانگیز بوده است. پیش از تسلط طالبان بر افغانستان سازمان ملل در گزارش هایی دوره ای به شورای امنیت، استخراج از این منابع را یکی از درآمدهای قابل توجه این گروه حتی در دوران حکومت قبلی ارزیابی کرده بود. از طرفی در سال های بعداز حمله امریکا و متحدانش به افغانستان، شایعه های زیادی درباره بهره برداری پنهانی از این منابع و اهمیت استراتژیک و اهمیت استراتژیک عناصر موجود در خاک غرب مطرح بوده است.

درنهایت، باید گفت که طالبان که اکنون برای به دست آوردن منابع مالی بیشتر در تلاش هستند آیا می توانند در شرایطی که به دلیل سیاست های خشن خود و عدم انعطاف در برابر خواسته های جامعه جهانی به نظر می رسد با تگنای بیشتری رو به رو شوند، با استفاده از معادن افغانستان به بخشی از بحران مالی خود را رفع کنند یا خیر؟

منابع

Sahak,Abdul Latif(2011), “Afghanistan’s Developing Oil Industry Causing Envious Glares from Neighbors”, https://iwpr.net/global-voices/oiling-wheels-afghanistan