ارگ هرات، شاهد خاموش جغرافیای پرفرازونشیب هرات(۲)

۲۳ فروردین(حمل)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۴/۱۲

برفراز شهر هرات، ارگ هرات قرن هاست که نظاره گر موفقیت ها و شکست های این جغرافیای باستانی بوده است.ارگ هرات یا قلعه اختیار الدین را که ارگ بالاحصار و همچنین قلعه شمیران هم نیز نامیده می شود که در معنی قلعه ای کوچک در میان قلعه ای بزرگ تعبیر می شود، روزگاری محل زندگی پادشاهان یا حاکمان بوده است. قلعه در قسمت شمالی شهر بین محله قطیبچاق و محله بردارانیها  و برروی تپه ای بلند واقع شده. قلعه اختیار الدین حدود ۵۰۰۰ متر مربع مساحت دارد و بلندترین نقطه آن ۲۹۰ متر و دارای ۱۳ برج و از خشت خام ساخته شده است.

این قلعه دارای دو بخش غربی و شرقی است که در قسمت شرقی آن حرم‌سرای شاهان و قلعه پایینی آن در سمت غربی قرارگاه نظامیان بوده است. مساحت این قصر تاریخی ۵هزار متر مربع و دارای ۲۱ برج می‌باشد. علاوه بر این، دارای گالری های  متفاوتی می باشد که در قسمت شمال قلعه سه گالری، در قسمت جنوب قلعه یک گالری،در قسمت جنوب غرب یک گالری، در قسمت غرب دو گالری و در قسمت شرق یک گالری دیگر وجود دارد که در حال حاضر موزه ملی افغانستان درآن جا قرار دارد.  قلعه همچنین دارای (۲۱)برج است: (هفت) برج در قسمت شمال که سه برج آن بصورت نیمه کاره است، (سه)برج در قسمت شرق قلعه، (شش)برج در جنوب قلعه ،(یک) برج در جنوب غرب، (دو) برج در قسمت غرب که یکی از این برجها، برج تیموری است که اکثر مؤرخین این برج را یادگار دوره درخشان تیموریان عنوان کرده اند.(دو ) برج دیگر نیز در اطراف دروازه ورودی قلعه بالاواقع شده است. قلعه پائین که آباد تر از قلعه بالا است، (۱۰۵) عدد ناودان دارد که همگی آنها از سفال و بسیار اساسی ومحکم ساخته شده است.

طول قلعه اختیارالدین (۲۵۰) متر  وعرض آن در بعضی قسمت ها به (۷۰) متر می رسد. وجود مسجد یکی دیگر از زیبایی های این قلعه تاریخی را پوشش می دهد. به طوری که طول آن از داخل(۱۲) متر و عرض آن( ۲.۵ ) و ضخامت دیوارها(۱.۵) می باشد. در درون این بنای تاریخی، موزه ملی هرات قرار دارد که یکی از چهار موزه ولایتی افغانستان است که مورد بازدید عمومی نیز قرار گرفته است. از طرف دیگر، موزه هنرهای اسلامی برلین که با انستیتوت باستان شناسی آلمان کار می‌کند، در تهیه آثار مصنوعی و نمایش آن همکاری کرده است. از جمله ۱۱۰۰ اثر تاریخی از هرات حدود ۲۵۰ آن در این بنای تاریخی به نمایش گذاشته شده است.

 همچنین در مورد این موزه باید گفت که آثاری که در این موزه نگه‌داری می‌شود، شامل اثرهای از دوره‌های غزنویان، غوریان، ملکوک کرت، صفویان و تیموریان می‌شود. بیشتر این اثر‌ها از سنگ، سفال، فلز، کاشی و چوب ساخته شده که به شکل‌های مختلفی مانند ظروف خانه، مجسمه‌ی حیوانات، سکه‌ها، سلاح‌های جنگی و زیورات وجود دارد.این موزه در سال ۱۳۰۳ خورشیدی در زمان امان‌الله خان در داخل قلعه اختیارالدین بنیان‌گذاری شد که درطول عمرش بارها مورد دست‌بُرد سارقین قرار گرفت. بر اساس معلومات ریاست اطلاعات و فرهنک ولایت هرات دردوره طالبان درحدود ۱۵۰ مجسمه وتندیس نایاب این موزه توسط تیشه وتبر شکستانده شده است.بسیاری از این آثار مربوط به قرن های دهم و سیزدهم میلادی است، زمانی که هرات مرکز سیاست و فرهنگ بود. ظروف سفالین، وسایل فلزی، سنگ مقبره بهزاد نقاش بزرگ پارسی و نسخه های خطی شامل این آثار هستند.

در همین رابطه، عارف عثمانوف افغانستان شناس بعد از بازدید از  قلعه اختیار  الدین در آبان  سال  ۱۳۴۷ خاطرات خود را درباره هرات که در روزنامه انیس شماره ۱۹۳-۲۰۶  تر جمه  وچا پ   شده  است، چنین می نوسد:« اگر گفته شود که هر سنگ هری خود تاریخ جداگانه است، مبالغه نخواهد بود هر  سنگ این سرزمین پرافتخار به زبان حال با شما حرف میزند و از گذشته های این  دیار  افسانه ها  می گوید. تنها برای درک این حالت یک شرط لازم است  و آن  اینکه  باید  قلب  شما از  احساس  عشق و محبت نسبت به زندگی  و زیبائی  ها  آن  مالامال  باشد و نسبت به  شاعران  و پیشآهنگان  علم وهنر که عصاره هنر و استعداد خود را برای آیندگان به یادگار گذاشته اند احساس محبت و علاقه نماید فقط در همین موقع این سنگ ها که صدای پای گذشته گان را شنیده اند به زبان می آیند و از گذشته داستان میگویند».

همچنین، در مورد نام گذاری این قلعه به اختیارالدین باید گفت که در سال ۷۰۵ هجری قمری و در زمان سلسله کرت فردی به نام ملک فخرالدین قلعه را بازسازی نمود و به پاس خدمات اختیار الدین که در این راه کمک کرده بود، این قلعه را به نام وی نامگذاری نمود. این مکان تاریخی در زمان که امیر تیمور گورکانی در ۷۸۵ هجری قمری هرات را تصرف کرد میان دیوار قلعه و دیواراصلی شهر فاصله ایجاد کرد که این بنا از تهدیدهای موجود محفوظ شود. بعد از آن شاهرخ میرزای تیموری در ۸۱۸ هجری قمری فرمان داد تا حصار را از خشت پخته، سنگ و آهک بنا کنند. او این بنا را به مرکز فرهنگی و نظامی‌اش تبدیل کرد.

از نمادهای هنری تا دژ نظامی

به مانند هر آثار تاریخی، ارگ هرات نیز هنرهای زیبایی را که نشانگر خلاقیت زمانه ساخت این اثر بوده، بر روی خود دارد و به عنوان نشانه های تاریخ زنده این منطقه هرچند با زخم های بسیار امانت دار این خلاقیت های هنری تاکنون بوده است. چنانچه که برج های قلعه اختیارالدین در زمان تیموریان(شاهرخ) دارای تزئینات کاشیکاری و بقایای حاضر کاشیگاری نشانگر آن است که کتیبه ای عظیم به خط ثلث بر روی بدنه قلعه کار شده بود و همچنین روی دو برج در حال حاضر این تزئینات به چشم می خورد. در پایین برج نیز کتیبه ای به خط کوفی سفید کار شده و در قسمت بالا در میان گره های ترنجی شکل باخطوط کوفی بنائی روبرو هستیم  که به نظر بعضی منابع در دوره تیموریان داخل قلعه، اتاقی وجود داشته که اتاق زرنگار نامیده می شود که تمامی دیوارها و سقف ها نقاشی و تزئین شده بودند که متاسفانه امروزه وجود ندارد.

از طرف دیگر، این قلعه در طول تاریخ به عنوان محل قدرت، پادگان و یا هم زندان کاربرد داشته است که ای امر ای قلعه را در برابر حوادث مختلف قرار داده است. به طوری که قلعه اختیارالدین بدلیل مرکزیت حکومتی و نظامی همیشه مورد تخریب و صدمات نیروهای مهاجم بوده است. پس از حمله ۷۸۳ ه.ق و تصرف شهر هرات توسط وی صدماتی بر آن وارد شد و تا زمان حکومت شاهرخ در هرات به همان شکل باقی ماند و در سال ۸۱۸ ه.ق توسط شاهرخ پسر تیمور مجدداً مرمت شد. همچنین این بنا به جای مانده از روزگار اسکندر مقدونی در سال (۳۳۰) نیز خوانده می شود. بنابر روایتی عامیانه اسکندر پس از تصرف شهر آرتا کوآنا(هرات امروزی) در آنجا این دژ را برای نظامیان خود ساخت که بقایای آن هنوز باقی است. هدف از ساختن این دژ، حفظ نظامیان از شورش احتمالی مردم شهر در برابر سلطه مقدونی ها بود. قبل از اینکه اسکندر از هندوکش عبور کند، از بلخ به طرف هرات لشکر کشیده و مدت دو سال در این شهر و اطراف آن اقامت گزید. هردولد لمپ نویسنده آمریکایی می گوید: هنگامی که اسکندر به طرف جنوب می رفت به منطقه ای رسید که شهری بنام هرات در آنجا وجود و یکی از شهرهای موسوم به اسکندریه را در این منطقه بنا کرد و سربازان ناتوان و سوداگران را در آنجا ساکن کرد و دیواری اطراف این شهر بنا کرد که به صورت موقت وسیله دفاع شهر باشد. اما این ارگ به مانند بسیاری از آثار تاریخی دیگر در افغانستان از گزند حوادث مصون نمانده و غارت ها، بی توجهی ها و تخریب هایی را به خود دیده است. هرچند که تلاش هایی برای بازسازی و مرمت آن صورت گرفته است. به طوری که  در اواخر دوره محمدظاهرشاه و دوران سردار داوودخان بودجه ای برای بازسازی آن اختصاص دادند که در پایان دوره داوودخان دوباره احیا و بازسازی شد. این قلعه در زمان داوودخان توسط یونسکو شروع به مرمت آن گردید که متاسفانه به دلیل روی کار آمدن رژیم کمونیستی نیمه کاره ماند. اما بزرگترین ویرانی در سال ۱۹۵۳ زمانی رخ داد که فرمانده ارتش هرات دستور تخریب کامل آن را داد تا پایگاه نظامی خود را در حومه شهر منتقل کند. فقط مداخله مستقیم ظاهرشاه باعث توقف ویرانی شد. بی توجهی بعدی باعث فروریختن چندین بخش شد.

همچنین به دلیل اینکه ارگ به عنوان یک اقامتگاه سلطنتی ، خزانه داری ، زندان و زرادخانه تحت سلسله هوتکی ، امپراتوری درانی در قرن ۱۸ استفاده می شد، در خلال جنگ آنگلو-افغانستان در قرن ۱۹ متحمل خسارات شدیدی نیز شد. یک ارگ مدرن بلافاصله در اواسط قرن نوزدهم در شمال آن ساخته شد تا عملکرد دفاعی خود را به دست بگیرد. بین سالهای ۱۹۷۶ تا ۱۹۷۹ توسط یونسکو حفاری و ترمیم شد و بین سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱ کاملاً بازسازی شد. این دو محفظه دیواری تشکیل شده است. آخرین ترمیم شامل صدها صنعتگر و بودجه از فرهنگ آقاخان اعتماد و حدود ۲٫۴ میلیون دلار از دولت های ایالات متحده و آلمان بود. این مجموعه قدیمی در شرق ، که با آوار پر شده بود ، تا حدی برای کشف دو سازه حیاط حفر شده است.

یک موزه مردم نگاری ، یک موزه نظامی ، کارگاه های صنایع دستی و یک موزه باستان شناسی پس از مرمت دهه ۷۰ در داخل ارگ تحتانی راه اندازی شدند ، در حالی که ارگ ​​فوقانی به عنوان یک موزه باستان شناسی هوای آزاد با بازدید از بخش شمالی بازسازی شد و بازدید از آن به عنوان یک موزه سنتی بازسازی شد.

در دوره جمهوریت نیز این مکان محل بسیاری از رویدادهای مختلف سیاسی و فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت و همچنین یکی از مکان های پرجاذبه غرب افغانستان شناخته شد. هرچند وجود سال ها ناامنی و بی توجهی اجازه توجه مناسب تر را نه تنها به ارگ هرات بلکه به بسیاری از آثار تاریخی و مکان های باستانی افغانستان نداد اما ارگ هرات به محلی جذاب برای بازدیدکنندگان تبدیل شده بود.

 اکنون، پس از بازگشت طالبان و باتوجه به خروج نیروهای ماهر از یک سو و نهادهای بین المللی و کمک رسان به آثار تاریخی و همچنین کاهش میزان بازدیدکنندگان خارجی وضعیت آثار تاریخی نیز در شرایط خوبی قرار ندارد. به طوری که هرات  هرچند در شش ماه گذشته توجه هزاران گردشگر از داخل و خارج از کشور را به خود جلب کرده است اما شهروندان این شهر معتقد هستند که تعداد بازدیدکنندگان نسبت به گذشته کاهش یافته است و اماکن تاریخی نیازمند توجه جدی نهادهای ذیربط هستند.

منابع

محمدی، احمد(۱۳۹۴)،«قلعه اختیارالدین»، سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، قابل دسترس در: https://atis.af/%D9%82%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86/

بهبودی، مرتضی(۱۳۹۲)، «آثار باستانی هرات»، نشر: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان.