رسانه های افغانستان، قربانی دیگر سیاست های امارت اسلامی

۲۱ اردیبهشت(ثور)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۵/۱۱

گزارشگران بدون مرز در روز چهارشنبه ۱۳ اردیبهشت ماه در گزارش تازه خود وضعیت آزادی رسانه ها در جهان را برای امسال منتشر کردند. براساس این گزارش، افغانستان رتبه ۱۵۲ را در میان ۱۸۰ کشور جهان به دست آورد.هرچند رتبه افغانستان در معیار امسال ۴ پله صعود کرد اما این امر نه به علت تغییر در رفتار و سیاست های طالبان که دلیل آن بدتر شدن وضعیت در سایر کشورهاست. این سازمان همچنین، در اعلامیه ای دیگر، در مورد وضعیت مطبوعات در افغانستان نوشت که به قدرت رسیدن طالبان پیامدهای جدی برای آزادی رسانه ها و امنیت روزنامه نگاران زنان داشته است. بر اساس این گزارش، از زمان به قدرت رسیدن طالبان، روزنامه نگاران زن تحت فشار بیشتری قرار گرفتند و از هر پنج زن، چهار زن از کارمندان رسانه ها کارهای خود را از دست دادند. همچنین در این گزارش آمده است که پرداختن به مسائلی مانند موضوعات مذهبی، جایگاه زنان و حقوق بشر دشوار و یا هم غیرممکن شده و حتی به خط قرمز این گروه تبدیل شده است. علاوه بر این، اداره های طالبان به خصوص ریاست اطلاعات(استخبارات) طالبان، وزارت امر به معروف، مرکز رسانه های حکومت و وزارت اطلاعات و فرهنگ به خبرنگاران اخطار می فرستند. این گزارش نیز گفته است که قدرت گیری دوباره طالبان پیامدهای جدی برای آزادی رسانه ها و امنیت روزنامه نگاران داشته است.

افغانستان از زمان آگوست ۲۰۲۱ که طالبان به قدرت رسیده، در بخش رسانه در وضعیت دشوار و ناامیدکننده ای به سر می برد. به طوری که از همان ابتدا یعنی در روز ۱۵ آگوست وضعیت به سرعت به ضرر رسانه ها تغییر کرد. چنانچه که هیچ روزنامه ای در افغانستان فعالیت نکرد و به جز دو تلویزیون طلوع نیوز و آریانا نیوز که به انتشار و تصاویر و فیلم های آرشیوی پرداختند، سایر تلویزیون ها، رسانه ها و تمام مطبوعات از روز نخست تعطیل شدند. در آن زمان صدیق الله توحیدی، رییس اجرایی کمیته مصونیت خبرنگاران افغانستان نیز با بیان اینکه چاره ای جز صبر ندارند، گفته بود: « درحال حاضر تمام مطبوعات تعطیل هستند و استرس و نگرانی زیادی بین جامعه روزنامه نگاری حاکم است. تلویزیون دولتی  هم که در اختیار طالبان است و دائماً اطلاعیه های خود را از تلویزیون منتشر می کند». هرچند از همان روزهای نخست دسترسی به آمار دقیق سخت بود اما نهادهایی خطر بازگشت طالبان برای رسانه ها را اعلام کردند. اتحادیه ملی روزنامه نگاران افغانستان یکی از اولین سازمان هایی بود که زنگ خطر بسته شدن نزدیک به دو سوم رسانه های افغانستان را به صدا درآورد. این موضوع را کمیته ایمنی/مصونیت خبرنگاران افغانستان در اولین گزارش هفتگی خود از زمان سقوط جمهوری در ۱۰ اکتبر نشان داد و همچنین گفت که ۷۰ درصد از رسانه ها بدون ارائه جزئیات بسته شده اند. یک ماه بعد، در یک گردهمایی در کابل برای بررسی وضعیت رسانه ها در ۱۰۰ روز اول حکومت طالبان، نی، یک سازمان غیردولتی افغان که از رسانه های باز حمایت می کند، گزارش داد که ۲۵۷ رسانه از ۱۵ اوت بسته شده اند. براساس گزارش گزارشگران بدون مرز، ۵۴۳ پلتفرم رسانه ای در آغاز تابستان ۲۰۲۱ کار می کردند که ۲۳۱ یا ۴۳ درصد از آنها از ۲۵ اوت فعالیت خود را متوقف کرده اند. همچنین مقیاس خسارت ها متفاوت بوده است. به طور مثال نورستان با بسته شدن ۸۰ درصد رسانه های آن  بیشترین ضربه تا سال ۲۰۲۲ خورده و کابل که دارای بیشترین فعالیت رسانه ای بوده بسیاری از فعالیت های خود را متوقف کرده است. تسلط طالبان  منجر به مسدود شدن ده ها رسانه صوتی، تصویری و چاپی  و بیکار شدن تعداد زیادی از کارمندان رسانه­ها شد. در شرایطی دشوار تر بسیاری از کارمندان رسانه مورد خشونت های طالبان قرار گرفتند.. در این میان، زنان بیشتر از سایرین آسیب دیده اند. آنها به دلیل محدودیت های طالبان از حضور در عرصه اجتماعی حذف شده و زنانی هم که در رسانه ها کار می کنند در برنامه های خود باید از نقاب استفاده کنند و نباید مهمان مرد داشته باشند و یا با همکاران مرد خود کار کنند. از طرف دیگر، سقوط جمهوری بیشترین ضربه را به روزنامه نگاران زن به ویژه آنهایی که برای سازمان های رسانه ای کوچکتر یا در استان ها کار می کردند، وارد کرد. درحالی که به خوبی مستند نشده است، بخش رسانه های افغانستان در اولین روزهای پس از تسلط طالبان بر کابل، ناگهان از روزنامه نگاران زن خالی شد. براساس یک گزارش در ۳۱ در آگوست ۲۰۲۱ تنها ۷۶ زن از ۵۱۰ زن در هشت رسانه بزرگ در شغل های خود باقی ماندند که این خود از همان روزهای نخست به معنی «ناپدید شدن زنان روزنامه نگار» تلقی می شد. این درحالی است که وضعیت روزنامه نگاارن زن شاغل در سایر استان ها به میزان بیشتری تحت تاثیر قرار گرفت. به طوری که هیچ خبرنگار زن در ۱۵ استان بین ۱۵ اوت تا ۸ دسامبر ۲۰۲۱ به کار بازنگشتند. در استان ها ۴۳۱ خبرنگار زن شغل خود را از دست دادند. وضعیت خبرنگاران زن همچنان نامطمئن است. زیرا سیاست طالبان در این مورد هنوز نامشخص است. در ۱۷ استان از ۳۴ استان کشور هیچ زنی در رسانه ها کار نمی کند.

با این حال، سایه امارت اسلامی بر فضای رسانه ای افغانستان تهدبدات فزاینده ای را ایجاد کرده است. خطراتی که محدود به اکنون نیست. چراکه خبرنگاران تا پیش از سقوط نیز از اهداف اصلی حملات طالبان بودند. چنانچه که از سال ۲۰۰۵ که طالبان دوباره به عنوان یک گروه شورشی بازگشتند، افغانستان با کشته شدن ۵۰ روزنامه نگار به جز سال های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۵ در ردیف یکی از خطرناک ترین کشورها برای خبرنگاری قرار گرفت. همچنین، سال ۲۰۱۸ با کشته شدن ۱۸ خبرنگار، مرگبارترین سال برای کارکنان رسانه در افغانستان بود. براساس گزارش ویژه ای که توسط هیئت معاونت ملل متحد برای افغانستان منتشر شد، حوادث خشونت آمیز علیه روزنامه نگاران و کارکنان رسانه ها از ژانویه ۲۰۱۸ تا ژانویه ۲۰۲۱ مستند شد. در این مدت ۳۳ خبرنگار و کارمند رسانه ازجمله دو زن کشته شدند. براساس، این گزارش دو استان ننگرهار و کابل به ترتیب با ۱۴ قتل، بدترین استان ها بودند. که اکنون این روند با کمترین مانع صورت می گیرد. به طوری که گزارش های فزاینده ای از شکنجه، دستگیری و ضرب و شتم خبرنگاران توسط طالبان وجود دارد(Qaane,2022).  پس اکنون مهم ترین نگرانی جامعه رسانه ای افغانستان تهدیدهای امنیتی به ویژه برای کارکنان است که مانعی جدی برای کار رسانه ای مستقل است که این خشونت علیه خبرنگاران درحال تبدیل شدن به یک روند سیستماتیک به ویژه آنکه سازمان اطلاعات/استخبارات و پلیس کنترل بیشتری بر رسانه ها و خبرنگاران اعمال می کنند. در این میان، هرچند خشونت علیه خبرنگاران موضوع جدیدی نیست اما با تغییر رژیم و فروپاشی اقتصاد کشور تشدید و به مراتب بدتر شده است. از طرف دیگر، به نظر می رسد رقابت نرمی بین وزارت اطلاعات و فرهنگ و سایر نهادهای دولتی به ویژه سازمان اطلاعاتی/استخبارات طالبان بر سر کنترل بر روزنامه نگاران وجود دارد که این رقابت منجر به فشار مضاعف برای اهالی رسانه شده است.  علاوه بر این موارد، کیفیت و محتوای رسانه ها تغییر کرده، مسیر رشد و پیشرفت متوقف شده و بسیاری از برنامه ها تشریفاتی و بدون محتوای با کیفیت است. بسیاری از کارمندان حرفه ای و متخصص کشور را ترک کرده که این امر در تولید محتوای باکیفیت تاثیرگذاشته است. به طوری که از همان روزهای نخستین بسیاری از کارمندان کشور را ترک کردند و تعداد محدودی به کار بازگشتند. به طور مثال، تنها حدود ۱۷ درصد از روزنامه نگاران زن یا کارمندان رسانه تا اوایل دسامبر ۲۰۱۷ به کار بازگشتند.

درواقع، طالبان آزادی بیان و کار رسانه ای را که یکی از دستاوردهای برجسته افغانستان در بیست سال اخیر بود را به مانند بسیاری از موارد دیگر چون وضعیت زنان مورد هدف قرار داده اند. به گونه ای که ایجاد جامعه ای یکدست و به دور از انتقاد، فضایی به شدت کنترل شده را در محیط رسانه و نظارت دقیق بر انتخاب موضوع ایجاد کرده اند که این امر منجر به آن شده شفافیت، پاسخگویی و دست یابی به اخباری دقیق و موثق به امری دشوار و بسیار سخت تبدیل شود. در همین رابطه رئیس بنیاد حمایت از خبرنگاران افغان در آلمان گفت مقامات طالبان به رسانه ها و آزادی بیان اعتقاد ندارند. او به رادیو آزادی گفت« در افغانستان دیگر آزادی بیان وجود ندارد. همه رسانه ها به شدت سانسور می شوند، تمام برنامه ها از طرف نظام حاکم بررسی می شوند. هیچ محتوای بدون اجازه حاکمیت نشر نمی شود. خبرنگاری به خود سانسوری دست می زنند و انتقاد جرم پنداشته می شود. حتی مردم جرئت انتقاد کردن را ندارند. در غیر اینصورت از سوی اداره حاکم و نهادهای اطلاعاتی مورد تعیقب قرار می گرفته و آزار و اذیت می شوند. همچنین، مرکز خبرنگاران افغانستان  به مناسبت روز جهانی آزادی در گزارشی عنوان کرده اند که از ماه می ۲۰۲۲ تا ماه می ۲۰۲۳، ۲۱۳ مورد خشونت، تهدید و دستگیری خبرنگاران ثبت شده که نسبت به سال گذشته ۶۴ درصد افزایش را نشان می دهد. براساس، گزارش از می سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ میلادی تنها ۱۳۰ مورد ثبت شده بود. همچنین، به گزارش رادیو آزادی براساس اطلاعات این مرکز، پس از سقوط نظام جمهوری در اواسط ماه آگوست ۲۰۲۱ تقریباً نصف از ۶۰۰ رسانه فعال در افغانستان به دلیل محدودیت های وضع شده از سوی حکومت طالبان و مشکلات اقتصادی فعالیت شان را متوقف کرده اند.  این درحالی است که ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان به رادیو آزادی گفت که امارت اسلامی همواره با رسانه ها همکاری داشته و به آزادی بیان در چهارچوب اصول افغانی و اسلامی متعهد هستند. همچنین مرکز خبرنگاران افغانستان در ماه مارس گزارش دادند که خشونت علیه خبرنگاران در سال ۲۰۲۳ دو برابر افزایش یافته است. به گونه ای که بیش از ۲۳۰ مورد خشونت علیه خبرنگاران و رسانه ها در افغانستان ثبت شده است که این امر منجر به کنار رفتن بسیاری از خبرنگاران از عرصه خبرنگاری شده است. علاوه بر این، براساس گزارش گزارشگران بدون مرز در سال ۲۰۲۲، در یک سال پس از تسلط طالبان، افغانستان ۴۰ درصد از رسانه های خود و ۶۰ درصد از خبرنگاران خود را از دست داد که در این بین همانطور که آمد شاهد کاهش شدید روزنامه نگاران زن بود. این درحالی است که مطبوعات آزاد در افغانستان و برای افغان ها ضروری است تا دولت خود را پاسخگو بدانند و بر وضعیت حقوق بشر نظارت داشته باشند. همچنین آنها اکنون در بحبوحه بحران های اقتصادی و بشردوستانه ای که کشور با آن مواجه است،  نیز برای اطلاعات حیاتی در مورد کمک های بشردوستانه و کمک های بین المللی به رسانه ها متکی هستند.

در روز جهانی آزادی مطبوعات، سازمان ملل متحد نیز نگرانی جدی خود را نسبت به آینده رسانه های افغانستان ابراز کرد. چراکه به گفته این سازمان «روزنامه نگاران در افغانستان مجبور به کار در فضای ارعاب و ترس در میان افزایش محدودیت های مقامات عملی طالبان هستند. به طوری که از آگوست  ۲۰۲۱، تعداد زیادی از متخصصان رسانه از افغانستان گریخته اند و این بخش تحت تاثیر بحران اقتصادی کشور قرار گرفته است. تعداد زیادی از رسانه ها بسته شده اند و روزنامه نگاران زن به طور نامتناسبی تحت تاثیر محدودیت های اضافی قرار گرفته اند که عملاً آنها را تقریباً قادر به انجام کار خود نمی کند». یوناما نیز در ۱۸ ماه گذشته موارد متعددی از نقض حقوق بشر علیه روزنامه نگاران و کارکنان رسانه ها توسط مقامات بالفعل را ثبت کرده است. دستگیری ها و بازداشت های خودسرانه، بدرفتاری و تهدید به عنوان ابزاری برای سرکوب آزادی بیان به کار گرفته شده است. روزنامه نگاران مجبور می شوند براساس ترس، نه منافع عمومی، تصمیم های انتخاب موضوع سرمقاله می گیرند. که این بخشی از روند گسترده تر کاهش آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات است. چارچوب قانونی نیز نامشخص است و روزنامه نگاران مجبورند از مرزهای نامشخص و اغلب خودسرانه گزارش در برابر تهدید همیشگی سرکوب و بسته شدن استفاده کنند.

بنابراین، یکی از بزرگترین دستاورهای افغانستان پس از سرنگونی طالبان در سال ۲۰۰۱، که گسترش گسترده آزادی بیان و ظهور مطبوعات پر جنب و جوش بود، طی نزدیک به دو سال اخیر با روندی پرشتاب در حال عقبگرد است. هرچند بیست سال برای ایجاد یک دموکراسی یا رسانه کاملاً کارآمد کافی نیست و هرچند در این دو دهه مشکلات زیادی وجود داشت اما در عین حال، فضای رسانه ای پر جنب و جوش بود و روزنامه نگاران احساس قدرت می کردند. به طوری که این روزنامه نگاران احساس می کردند که می توانند سوالات سخت بپرسند که می توانند دولت خود را پاسخگو بدانند. اما از زمان سقوط کابل، طبق آمار گزارشگران بدون مرز، ۴۰ درصد از مراکز رسانه ای از بین رفته و حدود ۶۰ درصد از خبرنگاران کار خود را از دست دادند که در این بین بیش از ۷۵ درصد از خبرنگاران زن کار خود را از دست داده اند. و در بیشتر نقاط کشور به جز پایتخت، کابل، خبرنگاران زن تقریبا حذف شده اند. اما امروز در یک و نیم سال گذشته طالبان با یک سلسله احکام رسمی یا بسیاری از قوانین غیررسمی را صادر کرده اند که تقریباً برای خبرنگرانی که در داخل افغانستان زندگی می کنند و کار می کنند، انجام روزنامه نگاری خوب، مستقل را غیرممکن کرده است. در بسیاری از موارد شما نمی توانید از طالبان انتقاد کنید. همچنین، آنها قوانین عجیب و غریبی دارند. مانند گزارش نکردن در مورد چیزی که روحیه عمومی را تضعیف می کند. (Galladher,2023).

بنابراین، رسانه ها در افغانستان با چالش های متعددی دست و پنجه نرم می کنند. نخست آنکه بدون استثنا همه رسانه های افغانستان پس از تسلط طالبان و پایان دادن به کمک های خارجی که آنها را سرپا نگه داشته بود، با مشکلات مالی قابل توجهی مواجه هستند. که در این میان، فروپاشی اقتصادی ناشی از تسلط طالبان وضعیت را وخیم تر کرد. چالش های دیگری مانند محدودیت ها و سانسور، عدم حمایت از روزنامه نگاران و موج خشونت علیه رسانه ها و کارمندان آنها نیز شرایط را دشوار کرده است.این درحالی است که هیچ ابزار داخلی و بین المللی برای تحت فشار قرار دادن طالبان و یا هم پاسخگو کردن آنها وجود ندارد. درواقع، در نزدیک به بیست ماه گذشته نشان داده است که فشار بر طالبان بر عملکرد این گروه تاکنون چندان موثر نبوده است و تغییری در مواضع یا سیاست های این گروه نداشته است. به طوری که همانطور که اشاره شد دسترسی به اطلاعات به شدت محدود شده و به خبرنگاران به طور رسمی و غیررسمی گفته می شود که چه چیزی و چگونه گزارش دهند. در برخی موارد کسانی که نافرمانی می کردند احضار، بازجویی، تهدید، شکنجه و بازداشت شدند. بنابراین، پیش از یک و نیم سال پس از تسلط طالبان بر افغانستان، هرچند تاکنون حکومت طالبان به رسمیت شناخته نشده است. با این حال، هیچ تغییری در رفتار طالبان ایجاد نشده است. بدترین پیش بینی ها در مورد اینکه طالبان چگونه حکومت می تواند داشته باشد به حقیقت پیوست، این گروه در بحبوحه بحران انسانی، محدودیت های بی سابقه ای را بر زنان اعمال کرده است. وضعیت به حدی وخیم است که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد در کنفرانس ویژه ای را در دوحه برگزار کرد تا در مورد انزوای بین المللی افغانستان بحث کند. درحالی که هیچ نتیجه ملموسی نداشت. به گفته اندرو واتکینز، کارشناس مسائل افغانستان در موسسه صلح آمریکا، بعید به نظر می رسد که فشارهای بین المللی برسیاست های طالبان مانند سیاست های جنسیتی فشار وارد کند. بنابراین، نگاهی به تح.لا و شرایط افغانستان می توان به این درک رسید که برای طالبان و اعمال سیاست های سختگیرانه آنها فشارهای بین المللی پاسخگو نیست. دستورهایی که از قندهار برای نظارت بر رسانه ها و موارد دیگری همچون شرایظ زنان صادر می شود، نشان دهنده این امر است که رهبری طالبان تسلط بی چون و چرای خود را بر هرگونه تشدید وضعیت بحرانی در افغانستان ترجیح می دهد. امری که به واسطه نبودن سازوکارهای کنترلی به راحتی درحال اجرایی شدن است. در نهایت، برای وضعیت رسانه ای افغانستان به مانند بسیاری از شرایط دیگر مبهم بودن، تاریک، و غیرقابل پیش بینی و بازگشت به گذشته شاید اصلی ترین واژه ها برای توصیف جامعه رسانه ای افغانستان باشد.

منابع

Gallagher,Adam(2023), “Event Extra: Afghanistan’s Media Landscape Amid Taliban Rule”, https://www.usip.org/publications/2023/01/event-extra-afghanistans-media-landscape-amid-taliban-rule

Qaane,Ehsan(2022), “Regime Change, Economic Decline and No Legal Protection: What has happened to the Afghan media?” https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/rights-freedom/regime-change-economic-decline-and-no-legal-protection-what-has-happened-to-the-afghan-media/