انتقال قدرت از کابل به قندهار مکانیزم تسلط پشتون گرایی در افغانستانِ تحت رهبری هبت الله

۲۹ خرداد(جوزا)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۶/۱۹

طالبان را تا پیش از رسیدن به قدرت دوباره در ماه آگوست ۲۰۲۱ عمدتاً به عنوان جنبشی یک دست و یکپارچه می شناختند. اما پس از تسلط دوباره  و نزاع بر سر مسئله تقسیم قدرت کم کم نشانه هایی از اختلاف بین اعضای این گروه آشکار شد و روندی از انحصارگرایی و اقدامات سرگوبگرایانه در امارت اسلامی نهادینه شد. به طوری که از همان ابتدا رهبران غیرپشتون طالبان به ویژه در شمال افغانستان به حاشیه رانده شدند، تصمیمات محدود به نظرات یک شخص شد و حتی جغرافیای تصمیم گیری تغییر کرد. چنانچه که شاهدیم کابل دیگر کارایی پایتخت بودن را در حال از دست دادن  و این قندهار است که در حال قدرتمندتر شدن در صحنه سیاسی قدرت است. به عبارت دیگر، در طول سال گذشته حکومت طالبان به تدریج سخت تر و اقتدارگراتر  و با رویکردی جزم گرایانه به مدل حکومتی خود در دهه ۱۹۹۰ شبیه شدند. حکومت طالبان با محوریت پشتون به شدت نسبت به همه اشکال مخالفت اقدامات سرکوبگرایانه تری را در دست گرفته اند. به طوری که در سطح ملی، فرصت های شغلی اندکی را برای اقلیت ها و کسانی که با حکومت پیشین مرتبط هستند، فراهم کرده اند، چه رسد به واگذاری نقش های تصمیم گیری برای اقلیت ها و کسانی که با جمهوری سقوط کرده افغانستان بودند. همچنین، حقوق فردی  و دسترسی زنان به آموزش، شغل و حتی حوزه عمومی برای مسافرت و مراقبت های پزشکی از بین رفته است. در این میان، اداره کل اطلاعات تحت نظارت وزارت کشور به سرپرستی سراج الدین حقانی و وزارت امر به معروف و نهی از منکر به ابزار اصلی سرکوب تبدیل شده اند. این موارد را می توان به این امر نسبت داد که تصمیم گیری طالبان در دستان معدودی متمرکز شده است،  یعنی امیر هیبت الله و گروه نزدیک او در قندهار. این انحصار قدرت به گونه ای است که هبت ‌الله آخوندزاده با قدرت تقریبا مطلق خود، بارها نظرات سایر جناح ‌های طالبان، به ‌ویژه رهبران عملگرا و بین ‌المللی آشناتر در سطح جهان را رد کرده است. به طوری که منابعی در افغانستان گفته اند، هر چه غرب از تصمیمات طالبان در مورد سلب حقوق دختران و زنان انتقاد کرده و یا هم خواستار حکومتی فراگیر شده است، به همان میزان، هبت الله آخوندزاده و همیارانش در قندهار نیز بیشتر احساس حقانیت کرده اند. همچنین هبت الله آخوندزاده در برابر انتقاد سایر کشورهای اسلامی، سازمان های اسلامی و حتی علمای اهل کلام و گفتگو نیز به نحوی نفوذ ناپذیر عمل کرده است. چنانچه او روایت خود از شریعت را تنها تفسیر واقعی اسلام حنفی تعریف کرده است.

 یکه تازی هبت الله در قدرت و تصمیم گیری به گونه ای است که  فرمان او پیامدهای ناگواری را بخ دنبال داشته است. به طور مثال، فرمان دسامبر ۲۰۲۲ مبنی بر ممنوعیت کار زنان در سازمان های غیردولتی در افغانستان، با این بهانه که پوشش آنها ناکافی بوده، پیامدهای ویرانگری داشته است. پس از این ممنوعیت سازمان های غیردولتی بین المللی بزرگ  همه اقدام های خود را در افغانستان به حالت تعلیق درآوردند- هم به این دلیل که ظرفیت عملیاتی آنها به شدت با مشکل مواجه شده بود و هم به این دلیل که امیدوار بودند این تعلیق طالبان را مجبور به لغو تصمیم کند. تا حدودی، طالبان اقتصاد افغانستان را که با تحریم های بانکی، مصادره بین المللی دارایی های بانک مرکزی افغانستان و پایان دادن به کمک های توسعه ای غرب درهم شکسته است، تثبیت کرده است. اما طبق صحبت های خصوصیِ صورت گرفته با برخی طرفینِ افغان و یا مقامات غربی، این رهبران و دیگر مقامات طالبان بارها درصدد متقاعد کردن هبت الله آخوندزاده جهت لغو ممنوعیت تحصیل دختران و اشتغال زنان و سایر سیاست های بحث برانگیزی از این دست بوده اند. با این حال، آنها پس از صحبت های خود با هبت الله، یکی پس از دیگری برکنار شدند. اما این تصمیمات درحالی گرفته می شود که دیگر رهبران طالبان بر اساس همان محاسبات عمل نمی کند.  چراکه آنها می خواهند کنترل افغانستان را برای مدت طولانی حفظ کنند و محاسبه می کنند که اگر اقتصاد به کلی مهار شود، انزوای بین المللی تشدید شود و منابع خارجی خشک شوند، نمی توانند تداوم حکومت داری را انجام دهند. این گروه شامل بخش های بین المللی گرایانه تر طالبان هستند و چهره های دیپلماسی طالبان مانند ملا عبدالغنی برادر، معاون اول نخست وزیر، و برخی از فرماندهان نظامی بسیار قدرتمند با شبکه ها و نفوذ قوی، ازجمله ملا یعقوب، سرپرست وزارت دفاع هستند. گرچه آخوندزاده در سال ۲۰۱۶ و از سوی شورای طالبان به واسطۀ ضعف مفروضش در تصمیم گیری انتخاب شد، در حال حاضر شاهدیم که او علاوه بر اعتبار دینی خود، با مشتی آهنین نیز حکومت می کند. بنابراین، توسل به لغو و یا فسخ احکام، همچنان مسئله ای از یک نزاع داخلی قدرت باقی مانده است. (Felbab-Brown,2023)

 در همین رابطه تیم نظارت بر تحریم های شواری امنیت سازمان ملل در گزارشی آورده است که در هفت ماه گذشته شاهد انتقال قدرت از کابل به شهر جنوبی افغانستان یعنی قندهار، مرکز تاسیس طالبان و پایگاه هبت الله آخوندزاده، رهبر عالی گروه بوده ایم. در گزارشی که پیشتر در ماه ژوئن منتشر شد، تیم نظارت بر تحریم های شورای امنیت سازمان ملل گفت که ساختارهای حکومتی طالبان نسبت به همه اشکال « به شدت انحصاری، پشتون محور و سرکوبگر» باقی مانده است. همچنین، عنوان شده است که بازگشت قندهار به عنوان پایگاه قدرت مانند دوران حکومت طالبان در افغانستان در دهه ۱۹۹۰ وزرای ارشد طالبان را در کابل محدود خواهد کرد. افراد کلیدی مانند سخنگوی اصلی طالبان، دفاتر خود را در جنوب قندهار ایجاد کرده اند. احکام افتضاح آوری مانند محرومیت زنان و دختران از تحصیل و کار به جای پایتخت از یک ولایتی دور صادر شد. در این گزارش همچنین آمده است که این گروه بر سر سیاست های کلیدی، تمرکز قدرت و کنترل منابع مالی و طبیعی در افغانستان با درگیری داخلی مبارزه می کند. این گزارش می افزاید: مبارزات مستمر قدرت باعث بی ثباتی بیشتر در وضعیت می شود، تا جایی که وقوع درگیری مسلحانه بین جناح های رقیب خطر آشکاری است. اما ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان، اتهامات این گزارش را رد کرد و گفت که آنها بی اساس هستند و خصومت آشکار را با افغان ها نشان می دهند. او گفت که شایعات اختلافات بین رهبران این                                                                                                                                                                          گروه در ادامه تبلیغات ۲۰ سال گذشته است. نشر این گونه گزارش های مغرضانه و بی اساس از سوی شورای امنیت کمکی به افغانستان و صلح و امنیت بین المللی نمی کند، بلکه نگرانی مردم را افزایش می دهد. در این گزارش، آخوندزاده، رهبر طالبان، «منزوی و گریزان» توصیف شده و عنوان شده است که وی تدابیر دقیقی برای اطمینان از امنیت خود در حین برگزاری جلسات دارد. این سازمان همچنین به نقل یکی از اعضای شورای امنیت سازمان ملل که نامش فاش نشده است، گفته است که آخوندزاده از دو دوره کووید-۱۹ جان سالم به در برده است و علاوه بر مشکلات کلیوی موجود، سیستم تنفسی وی ضعیف شده که منجر به این شده است که مقامات ارشد طالبان منتظر وضعیت سلامتی او و یک جانشین هستند.  در گزارش اول ماه ژوئن آمده است« هیبت الله با افتخار در برابر فشارهای خارجی برای تعدیل سیاست های خود مقاومت کرده است. هیچ نشانه ای وجود ندارد که دیگر رهبران طالبان مستقر در کابل بتوانند بر سیاست ها تاثیر اساسی بگذارند. چشم انداز کمی برای تغییر در کوتاه مدت تا میان مدت وجود دارد». طالبان می گویند دستورات آنها با تفاسیر آنها از شریعت مطابقت دارد. (The Diplomat,2023).

درواقع، در شش ماه اول سال ۲۰۲۳، افغانستان شاهد یک تغییر چشمگیر در چشم انداز سیاسی خود بود. به طوری که طالبان کنترل خود را بر قدرت تحت رهبری هیبت الله آخوندزاده، سخت تر کردند. رهبر عالی این گروه کنترل کامل بر فرآیندهای تصمیم گیری ازجمله انتصاب مولوی عبدالکبیر به عنوان نخست وزیر موقت جدید و نزدیک کردن کرسی قدرت و تصمیم گیری به قندهار، جایی که آخوندزاده بیشتر از کابل در آنجا زندگی می کند، حفظ کرده است. هدف اصلی هبت الله از این تغییر تبدیل کردن قندهار به مرکز و پایگاه اصلی طالبان است. به طوری که این شهر در ماه های گذشته میزبان مهمانان خارجی از ژاپن و قندهار و حتی معاون دبیرکل سازمان ملل نیز به این شهر سفر کرد. از طرف دیگر یان ایگلند رئیس شورای پناهندگان نروژ نیز به این شهر سفر کردند. درواقع، اکنون بسیاری از بازیگران خارجی دریافته اند که سفر به قندهار شاید مهم تر از بازدید از کابل باشد.

از طرف دیگر، دفتر سخنگوی طالبان نیز از پایتخت به قندهار منتقل شد که این خود نشانه ای از اهمیت روزافزون شهری است که محل زندگی رهبر گروه طالبان است. ولایت قندهار مهد تاریخی جنبش طالبان است. رهبر عالی طالبان هبت الله آخوندزاده در آنجا زندگی می کند و به ندرت از کابل، جایی که ادارات دولتی، کابینه حضور دارند، بازدید کرده است. ذبیح الله مجاهد و انعام الله سمنگانی هردو به قندهار منتقل شدند. این انتقال یکی از اولین مواردی است که یک مقام بلندپایه در اداره طالبان دفتر  خود را از پایتخت تغییر داده است. تحلیلگران معتقدند که تصمیمات عمده مانند محدود کردن دسترسی دختران و زنان به آموزش و جلوگیری از کار اکثر کارمندان زن غیر دولتی، از آخوندزاده در قندهار گرفته شده و توسط وزارتخانه های کابل اجرا شده است.

اکنون نشانه هایی وجود دارد که رهبران طالبان تحت رهبری آخوندزاده قندهار را به پایگاه خود برای کنترل کشور تبدیل می کنند که نشان دهنده کاهش نفوذ اعضای میانه رو طالبان در پایتخت است. زیرا رژیم در سیاست های سرکوبگرانه دو چندان می شود. هیچ توضیح رسمی برای این تغییرات وجود ندارد. اما آنها پیشنهاد می کنند که آخوندزاده با انتقال مرکز ثقل کشور به مرکز معنوی طالبان، قدرت را تحکیم می کند. اقدامی که می تواند نشان دهنده سخت تر شدن مخالفت رژیم با خواسته های بین المللی باشد. امروزه در این شهر ۶۱۴۰۰۰ نفری زنان عمدتاً از بازارها و محل کار ناپدید شده اند. مردان به جرم زنا و دزدی در استادیوم ورزشی شلاق زده  ی شوند. درحالی که تعداد کمی از ساکنان تمایل دارند از این سیاست ها با صدای بلند انتقاد کنند،بسیاری از آنها با کمال میل آنها را به عنوان بهای بازگرداندن نظم و سنت پس از سال ها جنگ، تحولات و نفوذ غرب پذیرفته اند.

آخوندزاده به ندرت محوطه های دیوارهای بلند خود را ترک می کند و حتی به ندرت در انظار عمومی دیده می شود. اما مجاهد در پاسخ به چرایی انتقال به قندهار گفت که اکثر مقامات طالبان، ازجمله وزرای ارشد نظامی و امنیتی و قضات دادگاه عالی در کابل باقی می مانند. او گفت قدرت هنوز در کابل وجود دارد. با این حال نفوذ رسمی به طور پیوسته از پایتخت به قندهار منتقل شده است. یکی از تحلیلگران معتقد است که « مرکز ثقل قطعا در حال تغییر است. وقتی سخنگوی اصلی آنجاست یعنی دولت آنجاست. قندهار در حال تبدیل شدن به پایتخت جدید است». همچنین به گفته مردم محلی در قندهار، کنترل امور برای طالبان بسیار آسان تر از کابل است. مردم تحصیلکرده در کابل بیشتر هستند و مقامات سابق بیشتر در آنجا حضور دارند و اجرای اطاعات کامل دشوارتر است. نقطه عطفی در این تغییر در ماه مارس ۲۰۲۲ اتفاق افتاد. به طوری که ماه ها مقاومت در برابر فشار خارجی، قول داد ممنوعیت تحصیل دختران در دبیرستان را لغو کند. اما در روزی که قرار بود، برگردند، طبق دستور آخوندزاده این تصمیم لغو شد. به طوری که تاکنون دختران از تحصیل محروم هستند. در ماه نوامبر، طالبان شلاق و سنگسار جنایتکاران و مجرمان اخلاقی را از سر گرفتند که تمام این مجازات ها مستلزم تایید نهایی آخوندزاده است(Constable,2023).

بنابراین، روند فزاینده به دست گرفتن قدرت در دست هبت الله و حلقه نزدیک به او و تبدیل شدن قندهار به مرکز ثقل سیاسی در افغانستان درحالی که رهبران میانه رو در حال تلاش برای تعدیل قدرت هستند، نشان دهنده عصر جدیدی ازاداره جنبش طالبان است. هرچند ناراضیان طالبان در حین  زمان که می خواهند اقتدار جنبش را حفظ کنند و باتوجه به تهدیدهایی از سوی گروه هایی همچون داعش وجود دارد، سعی در آرام جلوه دادن اوضاع دارند اما به نظر می رسد ریشه های اولیه تغییر در قدرت درحال شکل گرفتن است امری که زمانبر و اکنون کمی دور از تحقق است. به طوری که در پاسخ به این سوال که آیا تغییر قدرت در طالبان برای محدود کردن یا حذف هیبت الله در سال ۲۰۲۳ رخ می دهد؟  اندیشکده بروکینگز  آورده است که باید گفت که سازماندهی یک کودتای داخلی آشکار بسیار خطرناک است. چراکه اعدام احتمالی سازمان دهندگان و انشعاب طالبان را در پی دارد. از طرف دیگر، این کودتا باید بین ملابردار، یعقوب و حقانی باشد که هیچ یک از آنها به یکدیگر اعتماد ندارند. بنابراین، احتمال کودتا بسیار ضعیف است. گزینه دیگر، جریانی از تغییر قدرتی به مراتب کم خطرتر که دستیابی و تحقق آن هنوز پیچیده است، -و ظاهراً در حال حاضر رهبران ناراضی طالبان به دنبال آن هستند-، شوراي رهبري را مجددا احيا خواهد كرد، روندی كه به موجب آن تصميمات با اجماع در شورا گرفته مي‌ شود و سپس به تصويب رهبر وقت، هبت ‌الله مي‌ رسد. اما هبت الله هیچ تمایلی برای خلع قدرت خود نشان نمی دهد.

 در این میان ، گزینه ترور خارجی نسبت به هبت الله نیز ممکن است سیاست های طالبان را سختگیرانه تر کند حتی از سوی رهبران ناراضی طالبان. چراکه نشان دادن وفاداری به رهبری طالبان یک اصل اجتناب ناپذیر در این جنبش است. به طور مثال ترور ملامنصور رهبر سابق طالبان توسط ایالات متحده در سال ۲۰۱۶ یک اشتباه استراتژیک بود.ابهامات جانشینی رهبری طالبان را نیز احاطه کرده است. برادر دارای اعتبار داخلی مهمی است اما فاقد پایگاه قدرت نظامی است و پاکستان به شدت با آن مخالفت خواهد کرد. علی رغم نارضایتی  پاکستان از ناتوانی و عدم تمایل سراج الدین حقانی برای محدود کردن تحریک طالبان پاکستانی برای انجام عملیات علیه پاکستان، سراج همچنان سرمایه اصلی پاکستان در افغانستان است. اما طالبان قندهاری ازجمله یعقوب و برادر او را به عنوان یک امیر جدید نمی خواهند. به قدرت رسیدن یعقوب قرص سختی برای غرب خواهد بود اما شاید آسان تر از زندگی با هیبت الله باشد(Felbab-Brown,2023).

در آخر، هبت الله مانند مشت آهنین و با روندی منظم در حال مستحکم کردن پایه های قدرت خود در شهری است که طالبان آنجا را ام القری خود می دانند. اما آنچه در این میان مهم است مسیر انحصارگرایی و تسلط پشتونیزم در صحنه قدرت افغانستان است که طبیعتاً رویای طالبان با هررویکردی چه میانه رو و چه افراطی است.

منابع

Constable,Pamela(2023), “Taliban moving senior official to Kandahar: Will it mean a  harder line?”, https://www.washingtonpost.com/world/2023/06/04/kandahar-taliban-akhundzada-afghanistan/

Felbab-Brown,Vanda(2023), “Afghanistan in 2023: Taliban internal power struggles and militancy”, https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2023/02/03/afghanistan-in-2023-taliban-internal-power-struggles-and-militancy/

Thediplomat(2023), “Taliban Slam ‘Baseless and Biased’ UN Report About Rifts in Their Ranks”, https://thediplomat.com/2023/06/taliban-slam-baseless-and-biased-un-report-about-rifts-in-their-ranks/