تساهل یا سیاست حذف تدریجی: وضعیت شیعیان افغانستان زیر سایه امارت اسلامی
۱۲مرداد(اسد)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۸/۳
تسخیر ناگهانی قدرت در افغانستان توسط طالبان در اوت ۲۰۲۱ موجی از شوک را در سراسر جهان و روندی از بیم و ترس را در میان شهروندان افغانستان ایجاد کرد. اما در این میان با بازگشت مجدد این گروه و زندگی در سایه یک نظام سنی افراطی نگرانی هایی را به ویژه در میان مسلمانان شیعه و هزاره برجسته تر کرد که خاطرات تلخی از حکومت قبلی طالبان داشتند. به طوری که شیعیان بیم آن را دارند که حاکمیت مجدد طالبان خاطرات تاریک دهه نود را برای آنان زنده کنند و روند به رسمیت شناخته شدن شیعه به عنوان یک فرقه مذهبی در قانون اساسی افغانستان معکوس شود. چراکه این امکان وجود داشت که آنها به قانون اساسی سال ۱۹۶۴ دوره محمدظاهر شاه بازگردند. قانونی که برخلاف قانون اساسی سال ۲۰۰۴ مذهب شیعه و فقه جعفری را به رسمیت نشناخته بود. اما این نگرانی ها درحالی مطرح می شود هرچند که امارت اسلامی ادعای زندگی مسالمت آمیز را با این گروه دارند، نشانه هایی از روند پس زدن آنها وجود دارد. چنانچه که در ماه ژانویه ۲۰۲۲ گزارش هایی در رسانه ها منتشر شد که طالبان تمام قضات هزاره را اخراج کردند. همچنین یک مانیفیست با عنوان « امارت اسلامی و سیستم آن» نوشته عبدالحکیم حقانی رئیس قاضی طالبان در بهار ۲۰۲۲ منتشر شد که او استدلال کرد که عدالت و قضاوت فقط باید بر اساس فقه اهل سنت باشد و اجازه دادن به فقه های دیگر نظام اسلامی را تضعیف می کند. افزون بر این، گزارش های بسیاری وجود دارد که حکومت طالبان بر اساس فقه حنفی اهل سنت حکومت خواهد کرد. از طرف دیگر، طالبان کابینه موقت خود را بدون حضور نمایندگانی از شیعیان/هزاره ها اعلام کردند که نشان دهنده حذف سیاسی و تبدیل شدن این روند به یک نقطه نگرانی قابل توجه است. اما نباید فراموش کنیم که طالبان درصدد ایجاد تنش و حساسیت در میان شیعیان ۰هزاره های) افغانستان نیست.این گروه اکنون به خوبی درک کرده اند که برخلاف دهه نود میلادی تداوم و بقای حکومت آنها نیازمند حامیانی از گروه های دیگر است که به نوعی شر آنها را بر خود کم کنند.چنانچه که تاکنون پیام های عمومی طالبان نسبت به شیعیان و هزاره ها عمدتاً مصالحه جویانه بوده است.
بهرحال طالبان فقه حنفی را مبنای نظام حقوقی قرار داده و درحال حاضر قانون مشخص در مورد سیستم قضایی افغانستان وجود ندارد. به همین دلیل رهبران طالبان تا حد زیادی سیاست های خود را بر شهروندان تحمیل و از طریق دستورالعمل هایی که مبنای آنها را شرع می دانند، هنجار های فرهنگی خاص خود را ترویج می کنند. این در حالی است که شیعیان بخشی از جامعه مسلمان افغانستان را تشکیل می دهند که ۹۰ درصد آنها را قوم هزاره تشکیل می دهد که اکثرا از فرقه جعفری و بخشی هم شامل اسماعلیان می شود.
اما پَس زدن سیاسی آرام جامعه شیعه/هزاره درشرایطی است که از زمان حضور طالبان رهبرانی از میان شیعیان و هزاره ها به دنبال گسترش نفوذ خود به صورت فردی و یا چه به صورت حزبی بوده اند. به عبارت دیگر،. از زمان بازگشت طالبان به قدرت، مجموعه ای از گروه ها و افراد مسلمان هزاره و شیعه تلاش کرده اند تا خود را در برابر نظم جدید در تلاش برای محافظت از جامعه ای که به ویژه آسیب پذیر است، قرار دهند. مانند نماینده سابق مجلس افغانستان و رهبر حزب ملت که در سال ۲۰۱۲ تاسیس شد: جعفر مهدوی و دکتر لطیف نظری. دو فردی که حضور در کنار طالبان موجی از انتقادها را نیز به دنبال داشت. همچنین به گزارشی از شبکه تحلیلگران افغانستان و به قلم علی یاور عادلی گروهی از رهبران قدیمی جامعه شیعه هزاره نیز در تلاش برای لابی کردن و حضور در کنار طالبان از آغاز تاکنون هستند. عادلی در این گزارش آورده است که رهبران قدیمی جامعه هزاره در دولت سابق یا اعضای ارشد گروه های مجاهدین مانند محمد محقق، محمد کریم خلیلی، سرور دانش و محمد صادق مدبر که خارج از کشور هستند از طریق دستیاران خود و شبکه های حزبی تماس های داخلی خود را حفظ می کنند. چنانچه که در ابتدا آنها از مقاومت مسلحانه حمایت نکردند و در عوض امیدوار بودند که طالبان دولتی شامل هزاره ها/شیعیان را تشکیل دهند اما با گذشت زمان (و عدم تغییر در رویکرد طالبان) آنها در انتقاد از سیاست ها و رفتار طالبان صدای خود را بلند کردند. به طوری که این افراد به احتمال ایجاد مقاومت مسلحانه اشاره کرده اند هرچند تاکنون هیچ اقدام مشخصی در این رابطه انجام نداده اند. چراکه سه تن از دستیاران محقق، خلیلی و مدبر در کابل ماندند تا ائتلاف ویژه ای تشکیل دهند تا نمایندگی هزاره و شیعه را در دولت طالبان تضمین کنند. همچنین، چندین سازمان شیعه تحت رهبری روحانیون به نمایندگی ازجامعه هزاره و شیعه تلاش دارند تا رابطه خود را با طالبان بهبود بخشند. ازجمله شورای علمای شیعه قدیم افغانستان، شورای عمومی جدیدتر هزاره ها که توسط آیت الله العظمی واعظ زاده مقیم کابل پس از تسلط طالبان ایجاد شد. و مجمع علما شیعه و منتفذین افغانستان به رهبری سید حسن فاضل زاده که قبل از تصرف طالبان به نفع طالبان لابی کرده بود. در این بین، سید هاشم جوادی بلخابی یکی از اعضا جامعه شیعه که به طالبان نزدیک بود و از زمان تسلط طالبان مدام سخنرانی می کرد و در بهار ۲۰۲۲ نقشی در کاهش تنش بین کوچی ها و روستاییان داشت، به گروه فاضل زاده وارد شد.
همچنین این گزارش می گوید که این مردان که سابقه تماس یا همکاری با طالبان را داشتند در اوایل یک ائتلاف غیررسمی برای لابی کردن از طرف طالبان در میان جامعه هزاره/شیعه را ایجاد کردند که افرادی مانند شیخ علی کریمی از هزاره های بامیان که از دیرباز یک دستیار نزدیک خلیلی و پیش از این نیز نقطه تماس او با طالبان بود، سید صوفی گردیزی شیعه اهل گردیز در استان جنوب شرقی پکتیا در دوره قبلی ولسوال یکاولنگ رژیم طالبان خدمت می کرد و پس از سال ۱۳۸۰ از دستیاران نزدیک محقق شد و به عنوان فرد تماس او با طالبان خدمت کرد.احمد حسین سنگردوست، یک هزاره از ولسوالی بهسود ولایت میدان وردک که در سال ۱۹۹۸ تسلیم طالبان شد و در آن زمان فرمانده محلی در جناح اسلامی مدبر بود. سنگردوست بعدها نماینده مجلس و یکی از اعضای موسس حزب انسجام ملی افغانستان بود، بودند. اما سیاستمداران جدیدتر همانطور که گفته شد به دنبال گسترش نفوذ شخصی خود بوده اند. و قبل از تصرف قدرت با طالبان در تماس بودند. از آن زمان آنها هزاره ها را از هرگونه رویارویی با طالبان منصرف کرده اند.
پس هرچند طالبان در پی نشان دادن ظاهری آرام از زندگی مسالمت آمیز شیعیان و هزاره ها در سایه امارت اسلامی که تاریخ تلخی از قتل عام شیعیان در دهه نود و حتی در بیست سال گذشته را در کارنامه خود دارند، اما به نظر می رسد که این گروه به مثابه سایر سیاست های خود در پی حذف تدریجی شیعیان هزاره افغانستان به روش های مختلف هستند. طالبان از آغاز قدرت گیری و حتی قبل تر از آن مدعی شده اند که این گروه دچار تغییراتی جدی نسبت به نخستین حضور خود در دهه نود شده اند. به عبارت دقیق تر طالبان به این درک رسیده اند که پذیرش برخی از واقعیت های جامعه و یا هم نشان دادن انعطاف در برابر تغییرات جامعه مدرن(ولو به ظاهر) برای بقا و تداوم این گروه در قدرت ضروری است. اما کنترل بر جامعه شیعه درحالی است که نگرش در خود طالبان یکسان نیست. و این امر منجر به تداوم سیاست های خشن هرچند اندک و یا هم مقابله سایر اقلیت های مذهبی می شود.
به طوری که در تازه ترین مورد این گروه با برخوردهای خشونت آمیز مانع برگزاری مراسم عاشورا در کابل و غزنی شدند. برخورد خشونت آمیز در شهر غزنی منجر به کشته شدن چند تن از شهروندان افغانستان شدند.هرچند در پی این اتفاق حتی تا پیش از این نیز منابع محلی در شهر غزنی به روزنامه هشت صبح افغانستان گفته بودند که ریاست امر به معروف و نهی از منکر طالبان در این ولایت حضور زنان در مساجد و تکیه خانه ها را ممنوع اعلام کرده بودند. به گزارش روزنامه هشت صبح« طالبان روز دوشنبه ۲ مرداد به شورای علمای اهل تشیع در این ولایت هشدار داده است تا به زنان اجازه ندهند که در مراسم عزاداری دهه محرم، حضور یابند. در هرات نیز طالبان تجلیل دهه محرم را به چهار نقطه شهر محدود کرده اند و نسبت به حضور زنان بی حجاب در مراسم عزاداران حسینی در این ولایت هشدار داده اند». همچنین، در روزهای نخست محرم طالبان در مناطقی مانند دشت برچی و چنداول که از مناطق شیعه نشین کابل است زد و خوردهایی میان طالبان و مردم بر سر نصب پرچم های عاشورایی رخ داد. اما پس از این حادثه، ذبیح الله مجاهد، سحنگوی طالبان در توییتی گفت که هیچ مانعی برای مراسم مذهبی شیعیان در افغانستان وجود ندارد و نیروهای این گروه برای مراسم دهم محرم تدابیر امنیتی را گرفته اند. اما حوادث روز عاشورا حکایت از چیز دیگری داشت.
از طرف دیگر، طالبان بران نشان دادن حسن نیت خود حفاظت و تامین امنیت جامعه هزاره را وظیفه خود عنوان کرده اند. این در حالی است که جامعه هزاره و شیعه افغانستان خطراتی نیز از جانب داعش نیز دارد. به طوری که براساس گزارش دیده بان حقوق بشر افغانستان، جوامع هزاره در افغانستان هدف حملات خشونت آمیز داعش قرار می گیرند. چنانچه که براساس گزارش این نهاد در سال ۲۰۲۱ بیش از ۷۰۰ نفر در ۱۳ حمله داعش به این گروه کشته شدند. این در حالی است که به گفته دیده بان حقوق بشر طالبان برای محافظت از هزاره ها و دیگر اقلیت های مذهبی در برابر بمب گذاری های انتحاری و حملات مرگبار و با وجود تعهد در ارائه مراقبت های پزشکی و کمک های پزشکی کافی به قربانیان و خانوادهایشان کوتاهی می کند. طالبان درواقع مسئول عدم تامین امنیت کافی برای مردم خود هستند. پس از تسلط طالبان بر افغانستان به نظر می رسید که هیچ سیاستی برای طالبان علیه اقلیت هزاره وجود نداشته است. به طوری که در ابتدا به مسلمانان شیعه اجازه داده شد مراسم مذهبی خود مانند مراسم عاشورا را انجام دهند. علاوه بر این طالبان متعهد شدند که از جامعه هزاره محافظت کنند و جنگجویان طالبان بنابر گزارش ها از مساجد شیعیان محافظت می کنند. با این حال هزاره ها به صورت محدود در ولایات امارت اسلامی حضور پیدا کردند این سوال را ایجاد کرد که آیا اینها به عنوان نمایندگان واقعی اقلیت هزاره هستند؟ چنانچه که برخی از آنها به عنوان بخشی شورش طالبان بودند. به طور مثال، مولوی مهدی از هزاره های شیعه در صفوف طالبان بود که بعداً در ژوئن ۲۰۲۲ از این گروه جدا و با آنها درگیر شد. همچنین، در سال ۲۰۲۱ گزارش شد که هزاره ها با اخاذی، آزار و اذیت فیزیکی، مالیات های غیرقانونی، استخدام و کار اجباری مواجه هستند. همچنین، براساس گزارش ها اخراج اجباری هزاره ها نیز صورت گرفت. از سوی دیگر در میان طالبان نگرش نسبت به هزاره ها تعصب وجود دارد. نخست آنکه این گروه در دولت قبلی مشارکت داشتند و دیگر آنکه این گروه بیشتر از سایر گروه ها در افغانستان از غرب حمایت می کردند. به طوری که در ماه می ۲۰۲۲ گفته شد که مردم در ولایت هزاره نشین بامیان و دایکندی به دلیل کار برای دولت سابق مورد آزار و اذیت و دستگیری قرار گرفتند. در سپتامبر ۲۰۲۲ گزارشگر ویژه سازمان ملل از افزایش سخنرانی های تحریک آمیز علیه هزاره ها چه به صورت آنلاین و چه در برخی مساجد صحبت کرده است(euaa: 80-81,2023).
بنابراین، به نظر می رسد که طالبان که مدعی است که سیاستی مسالمت آمیز را در قبال جامعه شیعه هزاره در دست گرفته اما به با اتخاذ روشی آرام به دنبال خلع سلاح کردن سیاسی و نظامی هزاره ها است. تا از ایجاد جبهه دیگری علیه این گروه جلوگیری شود. به طوری که همانطور که آمد بیشتر رهبران برجسته این گروه در تلاش برای لابی کردن با طالبان هستند. از طرف دیگر، در میان رهبران جامعه شیعه و هزاره افغانستان نیز این واقعیت وجود دارد که شرایط فعلی افغانستان زمان مناسب برای به دست گرفتن اسلحه در برابر طالبان نیست. بنابراین، دوطرف سعی می کنند که به یکدیگر نزدیک شوند و یا از ایجاد حساسیت جلوگیری کنند. اما فراموش نکنیم که طالبان قائل به تساهل مذهبی نیستند بلکه آنچه آن ها را به نزدیکی به جامه شیعه نزدیک کرده اقتضای شرایط است. چراکه بدبینی و تعصب نسبت به شیعیان همچنان در میان نگرش طالبان زنده است و از طرف دیگر، ایجاد یک نظام یکدست سنی افراطی اصل طالبان را پوشش می دهد.
منابع
Euaa(2023), “Country guidance: Afghanistan”,EUROPEAN UNION AGENCY FOR ASYLUM.