چهل زینه یادآور امپراتوری مغول در قندهار(۱۸)

۲۸ شهریور(سنبله)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۹/۱۹

افغانستان به علت قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم محل تلاقی تمدن های بزرگ و یکی از مهم ترین مراکز بازرگانی عصر باستان به شمار می رود. همین امر باعث شده که این کشور بناهای تاریخی مختلف با معماری های دوره های گوناگون را در دل خود جای داده باشد. به طور مثال، معماری دوره اسلامی در بناهای مختلف تاریخی در این جغرافیا دیده می شود که از حاکمان و امپراتوری های اسلامی برجای مانده است. به طوری که یکی از این آثار که از دوران امپراتوری مغول، بابرشاه برجای مانده چهل زینه قندهار است که به مناسبت پیروزی بابرشاه اعمار شد. این بنا در شهر قندهار یکی از تاریخی ترین شهرهای افغانستان است که رویدادهای تاریخی متفاوتی را در خود دیده است.

 درواقع، یکی از جالب ترین بناهای تاریخی قندهار، بنای چهل زینه است. محوطه تاریخی چهل زینه  در سه کیلومتری شمال غرب قندهار در محل سرپوزه در کنار شاهراه اصلی قندهار-هرات بر فراز تپه سنگی قرار گرفته است. در این محل رواقی مستطیل شکل به طول ۳،۵ متر و عرض ۲ متر در دل سنگ حجاری شده در مقابل آن محوطه ای به طول ۵ متر و عرض ۴ متر است. ورودی ایوان به طرف شمال، مشرف بر وادی سرسبز ارغنداب، چشم اندازی نهایت زیبا دارد. در دو گوشه بیرون ایوان، متصل به دیوار، مجسمه های دو شیر حجاری شده قرار دارد که به گردن آنها زنجیر آوریخته اند. در دیواره غربی کتیبه ای در دو سطر به خط زیبای نستعلیق است که نشان می دهد بانی این بنا امپراتور ظهیر الدین محمد بابر است. بر این کتیبه چنین نقش شده :«به تاریخ ۱۳ شوال سال ۹۲۸ ق محمد بابرشاه فتح قندهار نموده و در همین سال به بنای این ایوان شرف نفاذ یافت». ظهیرالدین محمد بابر دستور ساخت این بنای یادبود تاریخی را در سال ۹۲۸ ق داده بود. برای ساخت این بنا به مدت ۹ سال ۸۰ نفر سنگ تراش و استادان ماهر کار کردند تا اینکه در سال ۹۳۷ بنا تکمیل شد. برای رسیدن به این ایوان سنگی زیبا باید از چهل زینه بالا رفت. ارتفاع هریک از این زینه های سنگی کمتر از نیم متر و پهنای آن یک و نیم متر است. به احتمال قوی چهار زینه آخری بعدها بر آن افزوده شده است. به همین جهت این ایوان به چهل زینه معروف شده است(نعیمی،۱۳۹۸: ۴۹۵-۴۹۶). که طاق سنگی با ۴۴ بوته زیارتگاه در میان مردم به چهل بوته معروف است. نام اصلی چهل امامزاده قندهار (ایوان جهان نما) نامی است که در کتبیه های داخلی پاتیو آمده است. حصار و کناره های آن در زمان شاه امان الله خان ساخته شده اما اکنون در وضعیت بدی قرار دارد که تقریباً ۵۰ درصد تخریب شده. چهل زینه در زبان فارسی به معنی چهل پله است که به هنگام محاصره طولانی قندهار از سوی نادرشاه، یکی از دروازه های این شهر به نام چهل زینه در محل همین چهل زینه امروزی، بارها توسط سربازان نادرشاه فتح می شد و هر بار نگهبانی بر این دروازه می گماشت اما صبح با جنازه آنان مواجه می شد. این کشتار مرموز شبانه ادامه داشت تا نوبت به نگهبانی به جماعتی از سیستان رسید. آنها گوشه پیراهن های بلندشان را به هم گره زدند و با خود عهد کردند تا پای جان با هم مقاومت کنند و این ایستادگی سبب شد تا دروازه را از دست ندهند. این پیروزی مورد توجه نادرشاه قرار گرفت و آن جماعت را «جهان تیغ» نام نهاد.

اما در مورد این مکان در نوشته های مختلف توضیحاتی آمده است. چنانچه که در جایی آورده شده، معماری اصیل اسلامی و هندی به کار رفته در ساخت این طاق یا ایوان زیبایی به آن بخشیده است. موقعیت جغرافیایی این طاق در مکانی سرسبز و نزدیک به رودخانه ارغنداب قرار دارد که بر زیبایی این مکان تاریخی افزوده است. نام دیگر این طاق «چهل زینه» است. این بنای تاریخی که فاروق انصاری پژوهشگر افغان از آن به نام « پی طاق» نیز یاد می کند، توسط ظهیرالدین محمد بابر، موسس سلسله بابری در ۱۳ شوال ۹۲۸ پس از فتح دوم قندهار ساخته شده است. در سال ۹۵۳ قمری پس از یک وقفه ۲۵ ساله به پایان رسید. حصارها و کرکره های دو طرف در زمان امان الله خان و به دستور همسرش ملکه ثریا ساخته شد. اگرچه این بنا ازنظر آثار تاریخی در مقایسه با سایر آثار باستانی قندهار قدمت چندانی ندارد اما منطقه بسیار زیبایی مشرف به رودخانه ارغنداب است. طبق محاسبات در مدت ۲۵ سال ۸۰ سنگ تراش کار زینه را با فواصل مختلف به پایان رسانده اند و در آنجا کتیبه هایی به نام های «فردوس مکانی بابرشاه»، «میرزا کامران»، «میرزا عسکری» و «میرزا هندل» به عنوان صاحبان شکر وجود دارد. چون شاه حضور نداشت، نام پسرانش و صاحبان قندهار حک شده است(Nawabi,2022).

 در جایی دیگر محمد عالم فرهاد استاد دانشگاه افغانستان در کتاب «نقش و تزئین آبادات تاریخی افغانستان» آورده که «بر فراز  ویرانه های شهر قدیمی قندهار سلسله کوه های ناهواری قرار دارد، در انتهای یکی از کوه ها در بین سنگی اتاقکی به فرمان امپراتوری بابر  تراشیده شده، کار اعمار این اتاقک در سال ۹۲۸ه.ق زیرنظر شهزاده فیروز بخت آغاز گردید و در سال ۹۳۷ه.ق تکمیل شد. کتیبه حاوی شرح حال فتوحات امپراطور و تصرف دهلی توسط وی و نیز اعمار این اتاقک سنگی است. یک رشته تند چهل پته یی انسان را به اتاقکی رهنمای می کند که توسط دو شیر سنگی محافظت می گردد. تاق سرپوزه، تاقی است که در نهایت ارتفاع توسط هشتاد نفر سنگ تراش به اتمام رسیده، واقعاً یک محل زیبا و فرحت بخش است. چون تاق نزدیک آب ارغنداب است، اطراف آن باغ ها و زمین های کشاورزی زیادی است که سرسبزی باغ ها و زمین های کشاورزی در زیبایی تاق سرپوزه تاثیر عمده وارد می سازد و در ایام رخصتی و عیدها اکثر مردم با هدف تفریح به آنجا سر می زدند اما اتاق سرپوزه در یک محل بلندی موقعیت دارد. لذا رسیدن به آنجا مشکلات را ایجاد می نماید. یک تعداد از مردم از ترس نمی توانند به آنجا برسند. در کتیبه ای که در بالا از آن ذکر نمودیم اسمای بابر پادشاه، میرزا کامران، میرزا عسکری، میرزا هندل که صاحب اهتمام این تاق بوده اند، نوشته شده از لابلای سند معروف به تاریخ معصومی چنین برمی آید که چون حضرت جنت اشیان همایون پادشاه آنجا تشریف نداشته، اسم سامی ایشان در آن کتیبه مذکور نیست، چون کاتب به آنجا  رسید دید که نام جنت اشیان و نام حضرت خلیفه الهی و ممالک محروسه که هزار هزار برابر قندهار و کابل در تصرف غلامان این درگاه است، نبود و به خاطر رسید که اسم سامی ایشان در سامی شهرها و ممالک محروسه در آنجا باید درج نمود. بنابراین خوش نویسان و سنگ تراشان را طلبید و کتیبه در آنجا نوشت و نام حضرت جنت اشیان و حضرت شاهنشاهی اکثر شهرهای ممالک محروسه ایشان از حدود بنگاله تا بندر لاهور و از کابل و غزنین تا دکن همه را داخل ساخته، قریب چهار سال در آنجا کار کرده به اتمام رسید.

از لحاظ زیبایی  طبیعی تاق سرپوزه کم نظیر است. انتخاب همچو یک محل برای احداث چنین تاقی ناشی از یک ذوق عالی است. که چگونه توانستند زیبایی های طبیعی را با زیبایی های دست ساخته انسان وفق داد و یک منظره زیبایی را که با گذشت بیشتر از پانصد سال هنوز هم باعث مباهات ما می گردد و امروز یکی از افتخارات تاریخی و کم نظیر کشور محسوب می شود»(فرهاد، ۱۳۹۸: ۱۴۳-۱۴۵).

 علاوه بر این، در کتاب «تاریخ سند» متن کتیبه ای آمده است که توسط «سید معصوم بکری» که از سرداران و ماموران عالی رتبه بابری بوده بر دیوارهای چهل زینه نوشته شده است. در مدت ۹ سال ۸۰ نفر سنگ تراش هرروز در آنجا کار کرده و آن را به اتمام رسانده اند و در آنجا کتیبه را بنام «فردوسی مکانی بابرشاه»، « میرزا کامران»، «میرزا عسکری» و «میرزا هندل» که صاحب اهتمام بودند، نوشته اند. چون پادشاه در آنجا تشریف حضور نداشت، اسم سامی وی در آن کتاب ذکر نشده و از ممالک تحت حکومت وی همین قندهار مرقوم شده.

 همچنین، آنگونه که در کتاب « تعمیرات عصر بابر و اثر آن بر هند» ذکر شده است، در چهل زینه نوشته هایی به خط نستعلیق و به زبان فارسی دیده می شود که ازجمله در ۲ سطر دیوار غربی آن چنین آمده است: به تاریخ ۱۳ شوال سال ۹۲۸ « محمد بابرشاه» قندهار را فتح نمود و در همین سال به دستور وی بنای این ایوان ساخته شد و انجام آن به کامران میرزا سپرد. او استادانی ماهر و مهندسانی صاحب هنر را به احداث آن گماشت ولی وی در قندهار نماند و حکمرانی را به برادرش «محمد عسکری» سپرد و در زمان حکومت وی، در سال ۹۳۰ قمری به اتمام رسید. محمد اکبر امینی که خود از نزدیک این بنا را دیده، پیرامون آن چنین نگاشته است: چهل زینه رواقی است به سمت شمال که از ۳ قسمت تشکیل شده است. قسمت داخلی، خود رواق سرپوشیده است که مستطیل شکل به طول سه متر، عرض و ارتفاع ۲ متر است. داخل رواق، به شکل یا اتاق ساده یا سقف همواری است که به استثنای چند کتیبه با متن واقعه نگاری به زبان فارسی، بدون تزیین هندسی و نباتی که معمولاً در آبدات میراث دوره اسلامی دیده می شود، در آن کار نشده است. بخش دیگر، بیرون از رواق است که به صورت تخت یا صفحه ای سرگشاده به طول ۵ متر و عرض ۴ متر در پیش روی رواق کنده شده است. بخش سوم به صورت نردبان است که با ۴۴ پله، تخت را به قسمت پایین دامنه کوه وصل می کند.چنانکه از نوشته هی سید معصوم نیز مشخص و معلوم می شود، کار ساخت چهل زینه حدود ۱۳ سال طول کشیده است و هنرمندان بسیاری برای تکمیل این بنا زحمت کشیدند.

محمد مرادی، نویسنده و پژوهشگر افغان که خود از اهالی این منطقه است، می گوید: این بنای تاریخی تلفیقی از معماری اسلامی و هندی است که شاهکار به حساب می آید ولی افسوس که مانند سایر آثار باستانی افغانستان کمتر به آن توجه شده است. او که هم در دروه پیشین طالبان و هم در سال های اخیر از این بنا دیدن کرده، گفت: بر اثر جنگ های چندین ساله  بعضی از قسمت های داخلی و خارجی چهل زینه تخریب شده که بخش هایی از آن به صورت عمدی مورد اصابت قرار گرفته است که اگر به این مکان توجه نشود بر اثر تردد بازدیدکنندگان و روشن کردن آتش در معرض خطر جدی قرار دارد.

درنهایت، باید گفت که هرچند این اثر نسبت به دیگر بناهای تاریخی قندهار قدمت کمتری دارد و کمتر به آن پرداخته شده اما یکی از بناهای مهم و باشکوه این منطقه است که یادآور حضور و تاریخ امپراتوری مغول در این منطقه  تلقی می شود.

منابع

فرهاد، محمد عالم(۱۳۹۸)، «نقش و تزئین در آبدات تاریخی افغانستان»، چاپ اول، کابل.

نعیمی، شاه محمود(۱۳۹۸)، «افغانستان به روایتی دیگر، جغرافیای تاریخی و ماندگارهای باستانی»، کابل، پاییز.

Nawabi,sanaullah(2022), “Kandahar Chel Zineh Park beauty of southern Afghanistan”, https://www.pixstory.com/story/kandahar-chel-zineh-park-beauty-of-southern-afghanistan/42027