قلعه فریدون، روایت گر تاریخ ولایت فراه(۱۹)

۵ مهر(میزان)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۹/۲۷

ولایت باستانی فراه در جمع وسیع ترین استان های افغانستان قرار داشته و در غرب این کشور موقعیت دارد. این ولایت از شمال به ولایت هرات، از جنوب به ولایت نیمروز، از شرق به ولایت هلمند و غور و از جانب غرب حدود ۲۹۰ کیلومتر با ایران هم مرز است. فراه ازجمله تاریخی ترین استان های افغانستان است. به طوری که ولایت فراه در اعصار گذشته در حوزه سکاستین(سیستان) و آریانه (خراسان) از لحاظ تمدن، موقعیت، جمعیت از بلاد معروف و معمور در منطقه شناخته شده است. سرزمین پهناور سیستان( فراه، نیمروز و هیرمند) با پیشینه کهن و پربار گهواره رشد آیین زردشتی و محور حماسه های ملی و تاریخی افغانستان به شمار می رود. این منطقه را، جغرافیانویس مشهور عرب در اواسط قرن چهارم هجری، شهر فراه را جلگه ای پهناور تصویر می کند که با خانه های گلی صاحب باغ ها و کشتزارهایی فراوان است و خرمای زیاد دارد. در کتاب تاریخی سیستان، در فصل فضایل و عجایب سیستان، بیشترین فضایل و عجایب ذکر شده کتاب، در نواحی اطراف فراه واقع است و تا هنوز نیز پابرجاست. سیستان از کاروایی ها و حکمرانی ها سلسله پیشدادی ها، اشکانی ها، هخامنشی ها، یونانی ها، اسکایی ها، کوشانی ها، عرب ها، صفاری ها، مغول ها، غزنوی ها، سدوزی ها حکایت ها و روایات بیشماری دارد. در سال ۳۳۰ قبل از میلاد اسکندر مقدونی بعداز فتح هرات راهش را به سوی سیستان ادامه داد و فراه و سیستان را نیز تصرف کرد. اسکندر با سپاهش زمستان را در قلمرو سیستان بماند و در نواحی جنوب فراه، اسکندریه را اعمار نمود که به پروفتازیا مشهور گردید. برخی مورخین پروفتازیا را با فراه یکی می دانند.

قدیمی ترین منبع که در آن سرزمین فراه یاد شده، کتاب اوستاست که حدود ۶۵۰ سال قبل از میلاد در زمان زرتشت تدوین یافته و در آن کلمه به صورت «فرداتا» به رودخانه اطلاق شده که از میان آن می گذرد و ما آن را فراه رود می نامیم. ابراهیم پور داوود، دانشمند ایرانی که بر کتاب اوستای شرحی نوشته است، می نویسد« فرداتا اسم وادی است که امروز به فراه رود معروف است و اسم شهر فراه نیز موخذ نام این رودخانه می باشد. عده ای قدیمی ترین شهر و مرکز ولایت را شهر کهنه(قلعه فریدون) می داند. این شهر که تاکنون نیز برج و باروهای شکسته و نیمه فروریخته اش می تواند انسان را محو شکوه و جلال روزگاران گذشته اش نماید، در متون عهد تیموری و صفوی به نام قلعه داوری یاد شده و عده ای معقتدند که این شهر در عصر فریدون و به امر فریدون پادشاه پیشدادی آریانای باستان بنا گردیده و همانطور که گفته شد آن را به نام قلعه فریدون یاد می کند و نام فراه را موخذ از نام فریدون می دانند»(پروفایل ولایتی فراه، ۱۳۹۸: ۸-۷).

شهر فراه در طول تاریخ خویش در جاهای مختلف و به اشکال مختلف بنا گردیده است. چنانچه در قرن چهارم هجری دارای شصت دهکده بوده است. ابن حوقل جغرافی نویس عرب در اواسط این قرن می نویسد شهر فراه در جلگه پهناوری واقع شده، خانه هایشان از گل است و شصت دهکده دارد، صاحب باغستان و کشتزارهای فراوان است و از آنجا میوه فراوان و مخصوصا خرما بدست می آید. در حدود هشتصد سال پیش، یاقوت حموی در کتاب معروف خود معجم البلدان از فراه اینطور یاد کرده است: فره شهری است بزرگ در نواحی زرنج و روستاهایش به شصت دهکده می رسد. به عقیده مردم فراه، شهر فراه در عصر فریدون و بامر فریدون و با دست فریدون بنا شده و بدین ترتیب نام ایالت فراه و نام شهری که مرکز ایالت بوده نیز ماخوذ از نام فریدون است. فریدون دومین شاه پیشدادی است که در هزاره ضحاک ماردوش به دنیا آمد و مادر او فرانک او را دور از چشم ضحاک در مزرعه دورافتاده بزرگ نمود تا روزی که از قیام کاوه مطلع شد و به دیاری کاوه آهنگر شتافت و ضحاک آن نماد ظلم و استبداد و خون را از پای در آورد.  اما امروز تنها محلی که به نام فریدون در میان مردم شناخته شده، شهر کهنه فراه است که آنرا مردم محل از ساخته های فریدون می دانند. در لغت نامه دهخدا آمده فراه شهری است نزدیک به سبزوار هرات و از آنجاست ابونصر فراهی. طایفه ای از ملوک در آنجا حکمرانی کرده اند که با پادشاهان سیستان قرابت داشته اند. معیت الدین اسفزازی نوشته است که در یک فرسنگی فراه کوهی است که آن را بیبچه باران خوانند و در آن کوه طاقی سنگی است که همیشه از آنجا آب می چکد.

فریه سیاح قرن ۱۹ که در سال ۱۸۴۸ میلادی از فراه دیدن نموده خرابه های جنوب رودخانه را در دره ای که از سه قسمت میان کوه واقع شده قدیمی ترین شهر فراه می داند اما به نظر او این شهر مدتها قبل از اسکندر بنا شده است. برخی عقیده دارند که که قدیمی ترین شهر فراه همان شهر کهنه پشت رود است که امروز از آن جز تپه و یک خندق چیزی باقی نمانده است. عده ای نیز قدیمی ترین شهر و مرکز ولایت را شهر کهنه معروف به شهر فریدون می دانند. این شهر که تاکنون برج و باروهای شکسته و نیمه فروریخته اش می تواند انسان را محو شکوه و جلال روزگاران گذشته اش نماید در متون عهد تیموری و صفوی به نام قلعه داوری یاد شده و عده ای معتقدند که این شهر در عصر فریدون و بامر فریدون پادشاه پیشدادی آریانای باستان بنا گردیده و همانطور که گفته شد آن را بنام شهر فریدون یاد می کنند و نام فراه را نیز ماخوذ از نام فریدون می دانند. اما تاریخ این منطقه منجر شده که بناهای مختلف از دوره های گوناگون را به عنوان هویت تاریخی خود برجای بگذارد. قلعه فریدون یکی از این بناهاست.

قلعه فریدون در ولایت فراه با بیش از دو هزار سال قدامت تاریخی امروز در معرض تخریب قرار دارد. قلعه فریدون، مشهور به شهر کهنه که به روایات موجود در شاهنامه فردوسی و تاریخ سیستان، از بزرگترین آبده های تاریخی است، در مرکز شهر فراه موقعیت دارد. این قلعه که حدود۳۰۰ متر زمین را دربرگرفته، از گل و خشت خام اعمار شده و دارای ۹۹ برج بزرگ و کوچک است. این قلعه دو دروازه ورودی بزرگ، بنام های دروازه قندهار و هرات در دیوار جنوبی و شمالی دارد و در گوشه شمال شرقی آن، یک قلعه کوچک دیگر وجود داشته که آثار و بقایای ساختمان های آن هنوز باقی است. در مورد این قلعه کوچک برخی آن را ارگ و محل سکونت فریدون، برخی استدیوم ورزشی و عده ای دیگر ذخیرگاه اسلحه و مهمات می دانند. همچنان در قسمت جنوب شرقی قلعه دو قبر مشاهده می شود که به زیارت بابا ولی مشهور است و مردم به خصوص زن ها در روزهای چهارشنبه به آنجا رفته و دعا می کنند. همچنان در کنار قلعه فریدون یک مکان سبز به نام باغ کافی است، که محل تفریح مردم در روزهای نوروز و تعطیلی های عمومی است. از این قلعه در سال های دهه ۶۰ مجاهدین به عنوان دیپوی اسلحه استفاده می کردند و در برخی قسمت های آن، بقایای فرسوده وسایل ساخت شوروی سابق به چشم می خورد. در تاریخ سیستان و شاهنامه فردوسی قدامت این آبده تاریخی، بیشتر از دو هزار سال تخمین شده است. برخی از ساکنان فراه به نقل از گذشته گان خود می گویند، که این قلعه را اسکندر کبیر اعمار نموده و عده دیگر بنیانگذار آن را زرتشتی ها می دانند اما اسناد و شواهدی که اظهارات آنها را ثابت سازد، وجود ندارد. قلعه فریدون در مسیر تاریخ از چشم سیاحان نیز دور نمانده است. جی پی فریه، سیاح فرانسوی قرن ۱۹ که در سال ۱۸۴۸ میلادی دوبار از فراه دیدن نموده، در کتاب خود تحت عنوان «سفر با کاروان و سرگردانی در ایران، افغانستان، ترکمنستان و بلوچستان»  از فراه و قلعه فریدون به «شهر» یادآوری نموده است. فریه در کتاب خود که حاصل سفرش به کشورهای یاد شده است، می نویسد که شهر جدید فراه با خاکریزهای عظیمی محاط است که مخلوط خاک و خرده چوب است و یک راه سرپوشیده به دورادور آن ساخته شده است.

وی همچنین گفت، ارتفاع خاکریز مخروبه (قلعه فریدون) از ۳۵ تا ۴۰ متر بوده و در بالای آن برجهای بسیار وجود دارد. یک کانال عمیق و عریض در اطراف این خاکریز وجود دارد که به دلخواه می توان آن را پر از آب کرد و این کانال خط اول دفاعی شهری بوده که به خاکریز مبدل شده است. وی قلعه فریدون را قدیمی ترین شهر فراه می داند و به این نظر است که این شهر مدتها قبل از اسکندر بنا شده است. این سیاح فرانسوی افزوده، شهر فراه همین ساختمان های خرابه است اما از نظر نظامی فوق العاده با اهمیت است و هرکس این شهر را به دست داشته باشد، یک پایش در قندهار و پای دیگرش در هرات بوده و دروازه سیستان را تحت تسلط دارد. به همینگونه در تاریخ سیستان در مورد این مکان آمده که در سال ۶۹۳ ه.ق امیر به فراه، شبیخون زده و قتل و غارت نموده و سپس ملک جلال الدین را که حاکم آن بوده به اسارت گرفته و سپس ملک رکن الدین را به امارت قلعه داوری نشانیده است:« آمدن امیر، نوروز بزرگ به فراه و شبخون آوردن و تاخت کردن و اهالی آن بقعه را اسیر کردن و نهب و قتل آن ولایت و گرفتن ملک جلال الدین بن ملک تاج الدین را و بردن به هرات و گرفتن قلعه داوری و نشاندن ملک رکن الدین را به امارت آن قلعه در سال ۶۹۳ ه.ق».

در عین حال، غلام مختار (راهب) یکی از نویسندگان فراه که در زمینه آثار باستانی این ولایت تحقیق نموده، گفت که نهادهای دولتی و بازار ولایت فراه، تا حدود یکصد سال قبل در داخل شهر کهنه(قلعه فریدون) قرار داشت. وی افزود که در داخل این قلعه وسیع علاوه بر شصت دربند دکان، ساختمان های حکمرانی، قضایی، خزانه داری، نظارت خانه و غیره، مطابق اقتضای زمان به شکل خامه و گلی وجود داشته و اکنون دیوارهای آن در حال فروپاشی بوده و بعضاً به تپه هاب خاکی مبدل شده اند. به گفته راهب، زمانیکه محمد نادرشاه، محمد انور را به عنوان نایب الحکومه فراه تعیین کرد، نامبرده بازار فراه را از داخل قلعه فریدون به منطقه فعلی شهر انتقال و به این ترتیب شهر جدید فراه در موقعیت فعلی تاسیس شد. فرید احساس نویسنده دیگر ولایت فراه که در این مورد مطالعاتی دارد، به این باور است که در زمینه آبدات تاریخی فراه، تاریخ مشخص و مدونی در دسترس نیست و اکثراً تاریخ ها و روایت های افسانه ای موجود است. برخی باور دارند که مالک قلعه فریدون، فریدون مشهور به قاتل ضحاک ماردوش است که همراه با فرزندانش در این منطقه حکمرانی می کرد و مرکز حکومت شان در داخل قلعه بوده است. احساس در این رابطه می گوید: در حال حاضر ما تنها متوصل بعد افسانه ای این آثار هستیم و جهت تعیین قدامت تاریخی این قلعه، مستلزم یک تحقیق است. وی بدین باور است که این قلعه از آثار بزرگ تاریخی افغانستان است و یونسکو باید آن را ثبت میراث های فرهنگی جهان بکند. شماری از ساکنان ولایت فراه به این باوراند که بازسازی قلعه فریدون و اعمار ساحات تفریحی و تجارتی همجوار با آن، می تواند این ولایت را مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دهد(محمود،۱۳۹۴). این درحالی است که این قلعه نیز به مانند بسیاری از بناهای تاریخی در افغانستان مورد بی توجهی قرار گرفته است. به طوری که در سال ۱۳۹۸ شماری از فعالان فرهنگی و مدنی ولایت فراه از وضعیت بد این بنا ابراز نگرانی کرده بودند. چراکه این بنا در معرض تخریب و فروپاشی قرار دارد و با گذشت هرروز دامنه تخریب این بنای تاریخی که روایت گر سرزمین سیستان قدیم در این جغرافیا است، بیشتر می شود. همچنین این قلعه که می تواند نمادی از هویت تاریخی افغانستان باشد در طول این سالها به مکانی برای تجمع معتادان مبدل شده بود. علاوه بر این، این قلعه همچنین در طول سال ها در اثر باد و باران دچار آسیب شده و بخش هایی از آن ریخته است.

اما فراه به دلیل موقعیت تاریخی خود بناهای دیگری که نماینگر هویت تاریخی است را در دل خود جای داده است. به طور مثال، قلعه اسفندیار یکی دیگر از آثاری است که تاریخ این جغرافیا را در خود جای داده. در نوبهار نزدیک قریه رج جایی که مزار ابونصر فراهی در آن قرار دارد، خرابه های شهری موجود است که مردم آن را به اسفندیار پسر گشتاسب شهریار بلخ نسبت می دهند. مکان دیگر، قلعه کافر یا قلعه کک کهزاد است که در ده-دوازده کیلومتری جنوب شرق فراه بر فراز کوهی قرار دارد. در شاهنامه فردوسی از این قلعه یاد شده است. این قلعه از آثار بس حیرت آور و شگفت انگیز فراه به شمار می رود که در دوازده کیلومتری جنوب شرق شهر فراه بر فراز کوه بچه که سک سطح تقریبا هموار  از سنگ سیاه سخت تشکیل گردیده آباد شده است. شکل ظاهری کوبچه طوری است که قطر آن از سطح زمین به استقامت قله آن خرد شده می رود و در آخرین مرحله ارتفاع شکل یک سنگ لاخ عظیم هرم مانند را نمایش می دهد به دو تیغه خورد و بزرگ از هم جدا می شود. بر هر یکی از تیغه های مذکور قلعه جداگانه ساخته شده است. به عقیده مردم این دو قلعه یکی منسوب به کک و دیگری منسوب به دختر کک بوده که توسط پل متحرک به هم وصل می شد. چنین معلوم می شود که این دو ساختمان  در داخل یک حصار واقع بوده اند. زیرا بقایای حصار نیز در ردپای این ساختمان ها تا هنوز به مشاهده می رسد. صعود به این قلعه به سبب راه دشوار برای همگی میسر نیست ولی برای آنها که میسر شده می گویند دیوارهای قلعه با گذشت زمان فروریخته ولی کاملا از بین نرفته که از آجر، چونه و سنگ اصلی کوه که رنگ سیاه دارند، ساخته شده. آنچه از همه عجیب تر و فوق العاده جالب توجه است چاه است که بر فراز کوه در دل سنگ ها حفر گردیده و از آن به خاطر آب مورد نیاز استفاده می کردند.

ارگ نوده از دیگر آبده های تاریخی غرب ولایت فراه که تقریبا در ۱۷ کیلومتری از شهر فراه فاصله دارد که به طور خامه اعمار گردیده است. این آبده در سمت غرب قریه نوده موقعیت دارد که در چهار اطراف آن خانه ها و باغ ها با فاصله معین قرار دارد مساحت آن حدودً پنج جریب زمین و طول آن تقریباً بیست و پنج متر می رسد، شکل دایره مانند دارد که در اطراف یا قسمت های بالای آن مردم قدیم ساکن بودند و تا فعلاً همه خانه ها ظاهراً دیده می شود و قسمت بالای ارگ دروازه وجود دارد که بنام دروازه ورودی و خروجی یاد می شود که رفت و آمد از آنجا صورت می گیرد و دیگر هیچ راهی برای داخل شدن و بیرون شدن ندارد. یک چاه آب تقریباً در قسمت فوقانی ارگ موقعیت دارد که آب مورد نیاز خود را از آن می گرفتند.

تخت رستم نیز تنها مکان تاریخی در منطقه است که بنام رستم زال یاد می شود. ازجمله آّبدات تاریخی ولایت فراه است که در غرب فراه، تقریباً در ۳۰ کیلومتری شهر در بین زمین های قریه تخت در نزدیک میدان عمومی فراه تا شهرستان جوین در سمت جنوب آن یک دروازه ورودی و خروجی است که بیرون دروازه حصار که در داخل آن خانه ها می باشند برای نگهداری و شاید هم به خاطر حفظ جان تخت نشینان ساخته شده باشد تا هنوز هم زیبایی این محل به چشم می خورد و جای دیدنی برای ساکنان فراه است(پروفایل ولایت فراه، ۱۳۹۸ : ۱۳-۱۲).

 منابع

وزارت اقتصاد افغانستان(۱۳۹۸)، «پروفایل ولایت فراه»، ریاست اقتصاد ولایت فراه.

محمود،شاه محمود(۱۳۹۴)، «قلعه تاریخی فریدون ولایت فراه»، مرکز مطالعات و تحقیقات تاریخی-جغرافیایی و مردم شناسی شاه محمود محمود، قابل دسترس در: http://afghanistanefarda.blogfa.com/post/293