تاجیکستان در مقابل طالبان: صدایی واحد و تنها در آسیای میانه
۲۵ آذر (قوس) ۱۴۰۲ – ۱۶/ ۱۲/ ۲۰۲۳
شانتی ماریت دسوزا
دکتر شانتی ماریت دسوزا، بنیانگذار و رئیس موسسه تحقیقات راهبردی مانترایای هند است. آنچه نویسندۀ مطلب حاضر با توجه به عنوان تحلیل خود به شرح آن پرداخته است، اشاره به موضع گیری های تاجیکستان در برابر طالبان از زمان به قدرت رسیدن این گروه طی دو سال اخیر می باشد؛ رویه و رویکردی محتاطانه اما مقابله جو که به گونه ای تاجیکستان را در میان سایر کشورهای آسیای مرکزی همچون صدایی متفاوت از سایرین، مجزا و متمایز ساخته است. اتخاذ این دست مواضعِ مشخص بدان معنا می باشد که دوشنبه تنها بازیگر منطقه آسیای میانه است که نظر خاص و متفاوتی نسبت به طالبان و تعامل با این گروه داشته است؛ اما مابقی کشورهای آسیای میانه با اولویت منافع داخلی و منطقه ای خود، تمایلی به سرشاخ شدن با طالبان و یا مخالفت با حاکمیتِ حال حاضرِ آنها ندارند. بدین ترتیب به گفتۀ نویسنده، تاجیکستان همچنان سرسخت ترین منتقد طالبان در آسیای مرکزی باقی مانده و همچنان نیز میزبان گفتگوها و نشست هایی متشکل از آراء، نظرات و صداهای مختلف افغان ها می باشد. چنانچه امروزه اکثر کشورهای آسیای مرکزی مسیری از تعامل با طالبان را پیش گرفته و حتی فرصت های تجاری و سرمایه گذاری را نیز مورد بررسی قرار داده اند, اما به نظر می رسد که تاجیکستان خط قرمزی برای خود ترسیم کرده است. مطلب حاضر توسط نازنین نظیفی برای سایت تحلیلی کلکین ترجمه شده است.
به واسطۀ دستور رئیس جمهور تاجیکستان، امامعلی رحمان در تاریخ ۲ سپتامبر ۲۰۲۳، بازارچه های مرزی در شهر خاروغ، نواحی درواز، ونج و اشکاشم در منطقه گورنو-بدخشان تاجیکستان برای از سرگیری تجارت با افغانستان باز شد. از آگوست ۲۰۲۱ که طالبان در افغانستان قدرت را به دست گرفتند، رفت و آمد در سراسر مرز افغانستان و تاجیکستان به طور رسمی متوقف گردیده، بازارهای مرزی نیز به تبع آن تعطیل شدند. بدین ترتیب تصمیم ناگهانی مذکور مبنی بر افتتاح مجدد بازارچه های مرزی، به عنوان نشانه ای از عادی سازی بالقوه از روابط بین دو کشور تلقی شد. لیکن باید گفت با وجود گذشتِ بیش از سه ماه از این تصمیم، عملا به نظر می رسد که تغییر چندانی در این رابطه وجود نداشته و روابط طرفین همچنان سرد و سنگین باقی مانده است.
می توان گفت کشور تاجیکستان قوی ترین و سرسخت ترین منتقد طالبان در منطقه آسیای میانه است. امامعلی رحمان بلافاصله پس از تسلط طالبان متعهد و به نوعی یادآور شد امارت اسلامی طالبان که “به واسطۀ تعدی و تبعیض شکل گرفته است” را به رسمیت نخواهند شناخت. در همین راستا، وی به دلیل نادیده گرفتن حقوق تاجیک های قومی در افغانستان از طالبان انتقاد کرده و حمایت خود از تشکیل دولتی فراگیر در افغانستان را اعلام نمود. طالبان نیز در مقابل با هشدار به تاجیکستان، چنین واکنش نشان دادند که بهتر است تاجیکستان در امور داخلی افغانستان مداخله نکنند. این تلخیِ لحن و بیان در لفاظی های صورت گرفتۀ مطروحه به حدی بود که عمران خان نخست وزیر وقت پاکستان در اکتبر ۲۰۲۱ با امامعلی رحمان تماس گرفته و از او خواست تا کمی نرمش نشان داده، از لحن تند و تیز انتقادات خود بکاهد.
مقامات تاجیکستان مکررا بارها از قاچاق مواد مخدر و پناهجویان در امتدادِ مرزِ ۱۳۶۰ کیلومتری خود با افغانستان گله و شکایت داشته اند. شایان ذکر است که تاجیکستان به لحاظ تاریخی پناهگاهی موقت برای افغان هایی بوده است که از گزند و آسیب، مشکلات اقتصادی و بی ثباتی در کشور خود افغانستان گریزان بوده اند. چنانچه چند ما پیش از بازگشت طالبان به قدرت و همچنین در ماه های پس از آن، هزاران افغان از این مرزهای کوهستانی عبور کرده و وارد کشور همسایه یعنی تاجیکستان شدند. در همین راستا کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تعداد کل پناهجویان افغان در تاجیکستان را ۱۰۰۰۰ نفر تخمین زده است. بسیاری از آنها در انتظار مهاجرت به اروپا، ایالات متحده و به ویژه کانادا هستند که ۴۰۰۰۰ افغان آسیب پذیر را پذیرفته و آمادگی خود جهت ورود افغان های بیشتر از این تعداد را نیز ابراز کرده است.
گرچه در برخی موارد تاجیکستان با زیرپاگذاشتن قوانینی که به پناهندگان اجازه اسکان و استقرار در شهرهای تاجیکستان را نمی دهند، افغان ها را از این کشور اخراج کرده است؛ لیکن چنین قوانینی تنها به صورت ضعیف و گهگاه اعمال شده اند و غالبا تاجیکستان به “توصیه و مشاورۀ جهانی برای عدم بازگشت” از سوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل به کشورهای میزبان پناهندگان افغان توجه داشته است. طی گفتگوهایی صورت گرفتۀ اینجانب در نوامبر ۲۰۲۳ با مقامات سابق دولت افغانستان، سیاستمداران، گروه های زنان و پناهندگان در دوشنبه، دریافتم گرچه این افراد به دنبال پناهندگی موقت در تاجیکستان بوده اند، لیکن در صورت بهبود شرایط قصدشان بر بازگشت به کشور خود، افغانستان می باشد.
اما آنچه بیش از همه سبب رنجش و آزار طالبان گشته است، میزبانی تاجیکستان از مقامات سابق افغانستان و رهبران اپوزیسیون این کشور می باشد که برخی از آنها بخشی از جنبش مقاومت ملی (NRF) با هدف بیرون راندن طالبان از افغانستان هستند. چنانچه از آگوست ۲۰۲۱، گفتگوی امنیتی هرات[۱] دو بار در دوشنبه میزبانی شده است. اعضای رهبری سیاسی سابق جمهوری افغانستان و رهبران جبهه “مقاومت” از تمام قومیت ها در افغانستان طی آخرین و جدیدترین اجلاس سران، در نوامبر ۲۰۲۳، خواستار یک طرح و برنامۀ اقدام یکپارچه برای مبارزه با طالبان شدند. شایان ذکر است که تا زمان سقوط حکومت غیرنظامی افغانستان، گفتگوی امنیتی هرات در همین شهر برگزار می شد.
رویکرد مقابله جویانۀ تاجیکستان طبعا این کشور را دشمن طالبان و هدف حملات تلافی جویانه مکرر این گروه آنهم با کمک کادرهای “طالبان تاجیک”، به ویژه جماعت انصارالله[۲] گروه افراطی و جهادی متشکل از شبه نظامیان تاجیک، می سازد. جماعت انصارالله هدف خود را سرنگونی دولت در دوشنبه اعلام کرد. طبق گزارش ها، حداقل در سال ۲۰۲۳ دو حمله (در ماه های آپریل و سپتامبر) توسط بمب گذاران انتحاری این گروه توسط نیروهای امنیتی تاجیکستان در منطقه مرزی خنثی شدند. همچنین بر اساس گزارش ها، سلاح، مهمات، اطلاعات مذهبی و پول نقد از مهاجمان مظنون کشف و ضبط شد. از سوی دیگر طالبان با اجازه دادن به جماعت انصارالله برای رهبری نیروی امنیتی در پنج ولسوالی افغانستان در مرز تاجیکستان، به آنها چراغ سبز داده تا در خط مقدمی از مقابله خصمانه با دوشنبه باشند.
شاید بتوان گفت اعمال تهدیدات مکرر و سهل الوصول برای طالبان؛ آن چیزیست که امکانِ روی آوردن امامعلی رحمان به سطحی از سازش و مصالحه برای مرتفع ساختن تهدید گروه های شبه نظامی را محتمل می سازد. با این وجود باید گفت سفارت افغانستان در دوشنبه هنوز نماینده دولت سرنگون شده جمهوری خواه افغانستان بوده و احتمالاً با کمک مقامات عالی سابق افغانستان اداره می شود. اما از سوی دیگر، کنسولگری افغانستان در شهر خاروغ به کنترل طالبان درآمده است. چنانچه ضیاء احمد تکل، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه طالبان در نوامبر ۲۰۲۳ ویدئویی از سرکنسولگری نقیب الله دهقان زاده را به اشتراک گذاشت که در آن بیعت خود را با طالبان اعلام نموده و بیان کرد که کنسولگری خاروغ تحت امارت اسلامی فعالیت می کند. با این حال، تلاش طالبان جهت منصوب ساختن منشی اول سفارت افغانستان در دوشنبه از سوی سفیر کنونی افغانستان، ظاهر اغبر، رد شده است. اغبر، که اهل پنجشیر است، در ژوئن ۲۰۲۳ خانه اش توسط طالبان به آتش کشیده شد.
در پایان باید گفت امروزه اکثر کشورهای آسیای مرکزی مسیری از تعامل با طالبان را پیش گرفته و حتی فرصت های تجاری و سرمایه گذاری را نیز مورد بررسی قرار داده اند. اما به نظر می رسد که تاجیکستان خط قرمزی برای خود ترسیم کرده است. علیرغم اقداماتی گاه و بیگاه که به نظر می رسد درجاتی از عادی سازی را به همراه دارد، در کل بعید به نظر می رسد که سیاست فراگیر دوشنبه در قبال طالبان، حداقل در آینده ای نزدیک تغییر کند. در عین حال، با توجه به مرزها، فرهنگ و قومیت مشترک تاجیکستان، این کشور همچنان بر تاثیرگذاری خود جهت ایجاد ثبات افغانستان در افغانستان ادامه خواهد داد؛ به ویژه تا زمانی که اتخاذ رویه ای از دولت فراگیر و همه شمول در چشم انداز سیاسی کابل همچنان مهبم و نامشخص باقی بماند.
منبع: https://thediplomat.com
[۱] the Herat Security Dialogue (HSD)
[۲] Jamaat Ansarullah (JA)