آمادگی چین جهت هم افزایی بین طرح کمربند-جاده و استراتژی های انکشافی در افغانستان (۸)

۱۱ دی (جدی) ۱۴۰۲ – ۲/ ۱/ ۲۰۲۴

در سال ۱۹۵۰ پادشاهی وقت افغانستان یکی از نخستین کشورها در به رسمیت شناختن رژیم کمونیستی مائوتسه تونگ بود، و پنج سال بعد نیز با جمهوری خلق چین روابط دیپلماتیک برقرار شد. با این حال، تا سال ۲۰۰۱، همکاری سیاسی و اقتصادی مابین دو کشور بدونِ در بر داشتنِ دستاوردهای ویژه و یا چشم اندازی خاص بود. تنها پس از برپایی دولت موقت به رهبری حامد کرزی در سال ۲۰۰۱ بود که رشد روابط دوجانبه بین دو کشور آغاز شد. اما حتی در آن زمان، و خصوصا هنگامی که چین جریانی از کشف فرصت های تجاری در افغانستانِ غنی از منابع و معادن را آغاز کرد، پکن تمایل چندانی به مداخله در سیاست و وضعیت امنیتی افغانستان نداشت.

این درحالی بود که چین در دهه ۱۹۸۰ به نحوی پای خود را به تحولات سیاسی افغانستان باز کرده بود و به ایالات متحده، پاکستان و عربستان سعودی جهت مسلح ساختن مجاهدین افغان در جهاد علیه شوروی کمک هایی مخفیانه ارائه می کرد. به هرروی با خروج نیروهای ائتلاف از افغانستان، چین درصدد برآمده تا خود را به عنوان بازیگری موثر در بیرون کشیدن افغانستان از بحران های جاری (به واقع نفع بردن از این شرایط) نشان دهد.

 در مجموع چنین مطرح می شود که سرمایه گذاری چین برروی پروژه ها اتصال دهندۀ بین قاره ای، متضمن سودی اقتصادی برای افغانستان خواهد بود و مواردی چون نزدیکی جغرافیایی چین به این کشور جنگ زده و سابقه عدم مداخله در امور داخلی افغان ها، عواملی برجسته در مسیر تاثیرگذاری چین برای ایجاد ثبات در افغانستان به شمار می روند. به نظر می رسد که افغانستان نیز در این مسیر مایل و مشتاق بوده است. چنانچه پیشتر اشرف غنی، رئیس جمهور سابق افغانستان، با تنظیم دستورکارِ سیاست خارجی این کشور بر اساس فرضیه های پنج حلقۀ متحدالمرکز در سال ۲۰۱۴، و با قرار دادن چین در حلقه اول تعامل در میان کشورهای همسایه، اهمیت زیادی در ارتقای روابط با چین قائل شد. در حال حاضر نیز طالبان هم روابط خوبی با پکن برقرار کرده اند.

در مجموع چین با برداشتن گام هایی مستمر از سال ۲۰۰۱ بدین سو در افغانستان، در پروژه های سرمایه گذاری مهم و بزرگی ورود یافت، مواردی چون کسب قرارداد استخراج ۴٫۴ میلیارد دلاری برای توسعه میدان مس عینک واقع در ولایت لوگر، برنده شدن در مناقصه اکتشاف نفت در حوزه آمودریا در شمال افغانستان، و توسعه زیرساخت های ریلی در افغانستان. حمل و نقل ریلی که چین را به افغانستان متصل ساخته، بخشی از کریدور تجاریِ کمربند و جاده است که چین را به افغانستان، ازبکستان، قزاقستان، ایران و غیره متصل می کند. (Pandey, 2019: 2)

شایان ذکر است که در سال ۲۰۱۳، شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، ابتکار کمربند و جاده، یعنی شبکه گسترده ای از پروژه های زیرساختی که بیش از ۶۰ کشور را در بر می گیرد، افتتاح نمود. این طرح تا حد زیادی افغانستان را مستثنی می کرد؛ اما رویکرد چین به افغانستان تدریجا تغییر یافت، به نحوی که چین به طور پیوسته مشارکت خود را در افغانستان طی سال ‌های اخیر افزایش داد. چنانکه این تغییر در یک گزارش جدید پیرامون گسترش پروژۀ کمربند و جاده به افغانستان توسط سازمان مطالعات سیاست و توسعه (DROPS)[۱]، یک اندیشکده مستقر در کابل، منعکس شده است. در کل می توان گفت گرچه نقش چین در افغانستان طی دو دهه گذشته محدود بوده، اما ردپای اقتصادی آن خصوصا در مسیر توجه بر ذخایر طبیعی افغانستان گسترش یافته است.

نقشِ حیاتی افغانستان در کریدور نوظهور حمل و نقلِ اوراسیای چین

در ابتدا باید گفت، زمانی که مقامات چینی منافع اقتصادی بین المللی خود را در نظر می گیرند، افغانستان و به طور کل کشورهای آسیای مرکزی به طور طبیعی به ذهن متبادر می شوند. چراکه این کشورها دارای ذخایر فراوانی از منابع طبیعی بکر و کمیاب بوده و بازارهای صادراتی بالقوه و همچنین فرصت های سرمایه گذاریِ برجسته ای را برای جمهوری خلق چین فراهم می کنند. علاوه بر این، حوزه جغرافیاییِ مذکور می تواند مسیر  عبور سودآوری را فراهم آورد که جمهوری خلق چین کالاها را از و به دیگر مناطق مهم اقتصادی جهان وارد و صادر می کند.

افزایش حجم و انواع کالاهای در دسترس از/به چین در این روند، مستلزم بهبود مسرهای ترانزیتی و وسایل حمل و نقل در منطقه می باشد که خطوط ریلی به همراه جاده ‌های زمینی، خطوط لوله انرژی و حمل و نقل دریایی و هوایی، عناصر مهمی به شمار می روند. می توان گفت افشای منابع معدنی گستردۀ دست نخورده در افغانستان بدون شک علاقه چینی ها به توسعه ارتباطات ریلی و زیرساخت های تجاری مرتبط در افغانستان را به اوج خود رسانده است. همچنین نباید فراموش کرد افغانستان در انتهای کریدور واخان در شمال شرق کشور با چین ۹۰ کیلومتر مرز مشترک داشته و می تواند از بازیگران مهم در طرح کمربند و جاده باشد. کریدور واخان پاکستان و تاجیکستان را به هم متصل می کند و به سمت شرق تا سین کیانگ چین امتداد می یابد. افغانستان به عنوان کشوری که با چین مرز مشترک داشته، جهت امنیت و توسعه منطقه ای روابط نزدیکش با پکن را حفظ کرده، و انتظار می ‌رود از طریق پروژه‌ های ابتکاری کمربند و جاده، ارتباط بین دو کشور تقویت شود. (Weitz, 2010)

خط ریلی کریدور واخان، نقطه عطفی در تبدیل افغانستان به مرکز اتصال شرق و غرب

پیشتر اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه مقامات چین و افغانستان در حال گفتگو در مورد امکان ساخت خطوط جاده ای و راه آهن مدرن و حتی یک خط لوله نفت از طریق کریدور واخان هستند. چنانچه به گزارش خبرگزاری ایلنا، چین و افغانستان در حال رایزنی در مورد ساخت یک خط ریلی از طریق کریدور واخان برای اتصال چین، افغانستان و ایران هستند.

 در همین راستا، فرشاد عادل در صفحه دیپلماسی ایرانی چنین مطرح کرده است که «در صورت توسعۀ خط ریلی خواف هرات تا کابل و همچنین ایجاد دسترسی ریلی به چین از طریق کریدور واخان، افغانستان تبدیل به کشوری در قلب آسیا خواهد شد که در آن شرق و غرب به وسیلۀ یک خط آهن سراسری پیوند می ‌خورند و این امر نقطه‌ عطفی در تاریخ آسیا خواهد بود، چرا که معادلات مختلف تجاری، سیاسی و فرهنگی در منطقه آسیا از این پروژه متاثر خواهند شد.»

به گفتۀ وی، «با توجه به جغرافیای کوه های پامیر، ایجاد زیرساخت ‌های ریلی در منطقه واخان می تواند دشوار و پرهزینه باشد. با این حال، نمونه ‌های بسیاری از پروژه ‌ها‌ی مختلف وجود دارد که در مناطق مشابه و حتی از نظر جغرافیایی پیچیده‌ تر نسبت به منطقه واخان، با موفقیت به پایان رسیده اند. به عنوان مثال کوه‌ های قراقروم، که بزرگراه قراقروم در آن با استفاده از تکنولوژی ‌های دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی ساخته شد».

به باور برخی ناظران پروژۀ پرهزینه دهلیز واخان به بازسازی و انتقال افغانستان از کشوری همواره درگیرِ ناامنی، و بی ثباتی، به کشوری تولید کننده و انتقال دهندۀ کالا و بهره مند از صلح و ثبات کمک می کند. درکل گرچه شرکت ‌های ساخت ‌و ساز چینی توانمند و مستعهد هستند، ایجاد یک مسیر کریدور واخان ده ‌ها میلیارد دلار هزینه خواهد داشت و بودجۀ اضافی برای تامین امنیت، حمل ‌و نقل حیاتی و خدمات لجستیکی مورد نیاز است.

همچنین چین مایل است تا کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC)، یعنی یک پروژه شاخص از طرح کمربند و جاده را به سمت افغانستان گسترش دهد. کریدور اقتصادی چین و پاکستان که در سال ۲۰۱۳ راه اندازی شد، بر ایجاد زیرساخت های کلیدی، از جمله ارتقاء بزرگراه مرزی قراقروم و ساخت فرودگاه بین المللی گوادر جدید در ایالت بلوچستان پاکستان متمرکز است. (China Briefing, 2023)

بدین ترتیب می توان گفت مشارکت چین با دولت های افغانستان و آسیای مرکزی به عنوان یک ترتیب طبیعی “برد-برد” توصیف می شود. حمل ‌و نقل ریلی ویژه چین-افغانستان، چین را به افغانستان متصل می‌کند و بخشی از کریدور تجاری «یک کمربند، یک جاده» چین است که چین را به افغانستان، ازبکستان، قزاقستان و ایران و غیره متصل می ‌کند. در این مسیر ثبات امنیتی برای چین بسیار حائز اهمیت است چنانچه پیشتر شاهد بودیم که قطاری باری که از استان جیانگ سو چین به شهر شمالی حیرتان افغانستان رسید، در مسیر بازگشت به چین خالی از مسیر افغانستان گذشت. .مقامات ازبکستان در گذشته به دلیل نگرانی های امنیتی ورود محموله ها از افغانستان را از طریق راه آهن به کشورشان ممنوع کرده اند. این مسیر چرخشی باعث ایجاد تاخیر در تجارت افغانستان به چین می شود. (Weitz, 2010)

فعال گرایی چین در پیاده سازی پروژه های اتصال منطقه ای

در کل می توان گفت گرچه از گذشته و طی دو دهه حضور نیروهای خارجی در افغانستان، سیاست گذاران جمهوری خلق چین دخالت نظامی خود را در افغانستان محدود کردند، اما در مقابل شرکت های چینی تشویق شدند تا در توسعه منابع طبیعی کشور سرمایه گذاری کنند. معروف ترین پروژه چینی، بهره برداری از معدن مس عینک در نزدیکی کابل بوده است. شرکت متالورژیکال چین (MCC) در سال ۲۰۰۸ سهامی با هزینه ۳ میلیارد دلار خریداری کرد که بزرگترین پروژه سرمایه گذاری خارجی در افغانستان محسوب می شد. به عنوان بخشی از توافق، که برای تحقق آن نیازمند زیرساخت های بیشتر افغانستان بود، چینی ها با ساخت شبکه حمل و نقل مورد نیاز جهت آوردن تجهیزات و سایر لوازم به سایت معدن و همچنین صادرات مس استخراج شده به چین موافقت کردند. این شامل اولین راه آهن بزرگ افغانستان می شد که محموله های انتقالی را از غرب چین و از طریق تاجیکستان به این مکان و از شمال افغانستان به مرز جنوب شرقی این کشور با پاکستان منتقل می کرد.

همچنین از جمله پروژه های اتصال منطقه ای که مشارکت چین و افغانستان را مشترکا به همراه دارد، کریدور راه آهن پنج ملت (FNRC) است که یکی دیگر از پروژه های ارتباطی محسوب می گردد که نقش مهمی در تزانزیت کالاهای چینی به اروپا داشته، چین درصدد اجرایی سازیِ آن در افغانستان بوده و به عنوان تغییر بالقوۀ بازی برای این کشور در نظر گرفته می شود. شایان ذکر است پروژه ریلی خواف-هرات بخشی از کریدور راه آهن پنج ملت به ارزش ۲ میلیارد دلار است که از ایران، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین عبور می کند. ارتباطات حمل و نقل بخش مهمی از استراتژی ایران و افغانستان برای تقویت موقعیت بین المللی خود بوده و پروژه راه آهن خواف – هرات این فرصت را برای تهران و کابل فراهم می کند تا نشان دهند که علیرغم تلاش های غرب، منزوی نیستند.

به باور برخی ناظران و منتقدان؛ در حالی که عواید اقتصادی که این پروژه می تواند برای کشورهای دخیل و مشارکت کننده به همراه داشته باشد موضوعی غیرقابل انکار است، اجرای به موقع آن و افزایش نفوذ چین بر افغانستان نگرانی های مرتبط با این جریان و غیرقابل چشم پوشی است.

به هرروی می توان اشاره کرد که توافقی اولیه برای توسعه کریدور پنج ملت در دسامبر ۲۰۱۴ در دوشنبه پایتخت تاجیکستان امضا شد و بنابر آن قرار گرفت که این پروژه به طول ۲۱۰۰ کیلومتر از طریق پنج کشور چین، تاجیکستان، قرقیزستان، افغانستان و ایران اجرا شود و چین را به بنادر چابهار و بندرعباس ایران متصل سازد. حدود ۵۰ درصد از کل این خط آهن، تقریباً ۱۱۴۸ کیلومتر، از ولایات قندوز، بلخ، جوزجان، فاریاب، بادغیس و هرات افغانستان عبور خواهد کرد. ارزش تخمینی این پروژه بیش از ۲ میلیارد دلار آمریکا تخمین زده شده و شرکای نهادیِ دخیل در آن، بانک چین، جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران، بانک توسعه آسیا، بانک جهانی و ایالات متحده هستند. (Routray and Haldar, 2018)

اهمیت افغانستان برای چین در تقویت کریدورهای اقتصادیِ منطقه ای و فرامنطقه ای

کشور افغانستان برای چین از موقعیت جغرافیایی استراتژیکی برخوردار است و یک میانبر بالقوه زمینی برای واردات کالاهای کانتینری ارائه می دهد. در سال ۲۰۲۰، چین پس از امارات متحده عربی، هند و پاکستان، چهارمین مقصد بزرگ صادرات کالاهای افغانستان بود. همچنین پس از امارات متحده عربی، پاکستان، هند، قزاقستان و ایالات متحده، ششمین منبع بزرگ واردات کالا برای بازارهای افغانستان محسوب می شد. اما اکنون شرایط با وجود روی کار آمدن طالبان و عدم تمایل کشورها برای به رسمیت شناختن این گروه، کمی تغییر کرده است.

هرچند چین از ابتدای امر، برای تعامل با رهبران این گروه اسلامگرای تندرو مشکلی نداشت و شاهد گفتگوهایی فی مابین بودیم؛ اما بدون ثبات در افغانستان، چین ممکن است برای سرمایه گذاری هایی کمتر و وعده های بلندمدت تمایل داشته باشد. با این حال چین برای منافع خود بستر سازی کرده و علیرغم موانع و چالش های متعدد در طی سال ها همچنان علاقمند بوده و به ایفای نقش رو به رشد در منطقه ادامه می ‌دهد. خصوصا با کاهش قدرت روسیه در آسیای مرکزی، پکن می ‌تواند در مسائلی کلیدی چون مسیرهای تجاری جایگاه خود را به دست آورد. این روند به تحقق آمال بلندمدت چین در تغییر تجارت جهانی از دریایی به زمینی کمک می کند.

عمدتاً انتقال کالاها در گذشته با کامیون‌ هایی از طریق خطوط مواصلات زمینی به و از چین تقریباً دو ماه طول می‌ کشید. اما با راه اندازی کریدور ریلی جدید، مدت زمان سفر تنها به ده الی ۱۵ روز می رسد. با کاهش زمان تحویل، قیمت کالاها نیز کاهش می یابد و فرصت های شغلی بیشتری برای افغان ها ایجاد می شود. همچنین تعرفه واردات و صادرات کالاهای حمل و نقل ریلی کاهش قابل توجهی خواهد داشت. (Burna-Asefi, 2022)

قطارهای باری از چین به افغانستان از طریق ازبکستان و قزاقستان در سال ۲۰۱۶ شروع به کار کردند و (در سال ۲۰۱۶) خط راه آهنی در مرز افغانستان (با ازبکستان) از چین به عنوان یک پروژه آزمایشی افتتاح شد. چنانکه اولین سرویس حمل و نقل ریلی از چین به افغانستان پس از یک سفر ۳۰۰۰ کیلومتری ۱۴ روزه در سپتامبر ۲۰۱۶ به حیرتان رسید. بنابرآن بود که این خط ریلی دیگر یک پروژه آزمایشی نباشد و مسیری ترانزیتی را بپیماید.  بدین صورت که کامیون ‌های راه ‌آهن که خالی به چین باز می‌ گشتند، به زودی حامل بار و محموله هایی از افغانستان باشند؛ با این حال، شروع جریان حمل و نقل در جهت مخالف به دلیل موانع بوروکراتیک به تعویق افتاد.

به هرروی می توان یادآور شد که، مهمانان اعزامی اولین قطار صادراتی شامل یما یاری وزیر سابق ترانسپورت/حمل و نقل افغانستان، مقامات دولتی ملی و محلی و نمایندگان سفارت های ازبکستان، قزاقستان و چین بودند. همچنین لوکوموتیو راه‌آهن ازبکستان و کانتینرها با بنرهایی تزئین شده بودند که پرچم ‌های چهار کشوری را نشان می ‌داد که خدمات از آنها عبور می‌ کند. همچنین تصویری از پادشاه امان ‌الله برروی قطار بود، شخصیتی که افغانستان را در زمانی که ۱۰۰ سال پیش حاکمیت کامل آن بازگردانده شد، رهبری نموده و از پروژه های نوسازی از جمله توسعه راه آهن کوتاه در کابل حمایت کرد. (Railway Gazette International, 2019)

پس از آن در سال ۲۰۱۷ نیز به گزارش خبرگزاری باختر، جانان موسی زی سفیر سابق افغانستان در چین و یک شرکت ساختمانی چینی یادداشت تفاهم نامه مطالعات امکان سنجی راه آهن را امضا کرند. بدین ترتیب، دفتر مطبوعاتی ریاست جمهوری سابق افغانستان اعلام کرد که افغانستان و چین برای بازسازی شبکه ریلی شیرخان بندر تا هرات، و اجرای پروژه برق رسانی روی رودخانه کابل-کنر، در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۷ یادداشت تفاهم امضا کردند.

متعاقبا در ۵ سپتامبر ۲۰۱۹ یک سرویس افتتاحیه حمل بار برای صادرات به چین از طریق راه آهن از حیرتان در شمال افغانستان خارج شد که محموله ای متشکل از ۱۱۰۰ تن سنگ نیمه کاره از پودر تالک معدنی را در ۴۱ کانتینر داشت. این قطار از پل دوستی راه آهن ساخته شده توسط شوروی بر فراز آمودریا به ازبکستان عبور کرد.

کریدور جدید چین-افغانستان (کاشغر-حیرتان/دهلیز اقتصادی چین، قرقیزستان، ازبکستان و افغانستان)

کریدور جدید چین – قرقیزستان – ازبکستان – افغانستان شاهد اولین محموله موفق در طول مسیر خود بود و این کریدور زمینی از طریق راه آهن، افغانستانِ محصور در خشکی را به چین متصل ساخت. اولین قطار باری روز جمعه ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۲ به شهر مرزی حیرتان در استان بلخ در شمال افغانستان رسید. قطار حامل تنها دو کانتینر در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۲ از شهر کاشغر چین حرکت کرد و در روز جمعه ۲۳ سپتامبر به حیرتان در افغانستان رسید که کل زمان ترانزیت این سرویس طی ده روز بود.

در همین جا می توان اشاره کرد که کریدور یا راهرو اقتصادیِ جدید چین (کریدور کاشغر-حیرتان)؛ ترکیبی از راه آهن – جاده است که در آن قسمت اول از انتقال کالاها و خدمات توسط کامیون انجام می شود. بدین صورت که کانتینرها از سمتِ کاشغرِ چین، به واسطۀ مسیری مرزی به شهر اوشِ قرقیزستان منتقل می شوند (حدود ۵۰۰ کیلومتر از شهر کاشغر در سین کیانگ تا اوش در جنوب قرقیزستان؛ که حمل و نقل از طریق جاده می باشد؛ زیرا هیچ ارتباط ریلی وجود ندارد)؛ جایی که کانتینرها در قطار بارگیری می شوند و سپس از طریق راه آهن از خاک ازبکستان به حیرتان افغانستان منتقل شوند.

 در همین جا می توان اشاره کرد از آنجایی که مرز بین چین و قرقیزستان در رشته کوه تیان شان واقع شده است و کارایی سفر با قطار را تحت تاثیر قرار می دهد، این مسیر سرویس حمل و نقل جاده ای را به عنوان اولین راه خود انتخاب کرده است. جدای از افزایش کارایی، اعلام اخیر اداره راه آهن افغانستان مبنی بر کاهش قابل توجه تعرفه واردات و صادرات کالاهایی که از طریق ریل حمل می شوند، این کریدور را جذاب تر می کند.

 اما نباید این کریدور را با خط آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان اشتباه گرفت. کریدور کاشغر-حیرتان مانند خط آهن مورد انتظار چین – قرقیزستان – ازبکستان (CKU) نیست. کریدور چین – قرقیزستان – ازبکستان به شهر اندیجان در ازبکستان ختم می شود و افغانستان را در بر نمی گیرد. این کریدور به عنوان شاخه جنوبی جدید از طرح کمربند و جاده در نظر گرفته می شود و ازبکستان قرار است به نقطه شروع حمل و نقل ریلی به ترکیه و در نهایت به اروپا، به ویژه به اروپای جنوب شرقی تبدیل شود. (Rana, 2022)

متعاقبا چین در ۵ ژوئیه ۲۰۲۳ از ارتباط زمینی با افغانستان تحت کنترل طالبان خبر داد. این مسیر ۳۱۲۵ کیلومتری (۱۹۴۰ مایلی) با استفاده از مسیرهای ریلی و جاده ای، از قرقیزستان و ازبکستان نیز می گذرد. این مسیر با یک خط راه آهن بین لانژو، -یعنی یک مرکز حمل و نقل جاده ای اصلی در استان گانسو در شمال غربی، به کاشغر در سین کیانگ در مرز با قرقیزستان آغاز می شود. این مسیر نیز سپس از طریق جاده به قرقیزستان ادامه یافته تا به مرز ازبکستان می ‌رود و از آنجا به ریل برمی ‌گردد تا به شهر مرزی حیرتان افغانستان برسد.

شایان ذکر است که لانژو در شمال غربی چین یک هاب یا قطب محوری در حمل و نقل است که خدمات ریلی بین المللی را به بیش از ۳۰ شهر و بیش از ۲۰ کشور ارائه می دهد. به گزارش خبرگزاری دولتی شین هوا؛ اولین قطاری که لانژو را ترک کرد ۱٫۵ میلیون دلار بار با حمل ۳۹ کانتینر شامل قطعات خودرو، مبلمان، ماشین آلات و تجهیزات را از استان گانسو و سایر نقاط حمل می کرد.

تلاش های مشابهی برای ایجاد مسیر قطار از کاشغر به شهر خواف ایران در سمت افغانستان در حال انجام است که به کریدور راه آهن پنج ملت لقب گرفته و از بخشی از همان خطوط ریلی استفاده می شود که در این مسیر باری/ترانزیتی به تازگی افتتاح شده است. چنانچه به گزارش خامه پرس، کریدور راه آهن پنج ملت، که بخشی از خطوط ریلی مورد استفاده در مسیر کالاهایی می باشد، ابتکارعملی برای ایجاد یک مسیر ریلی از کاشغر به شهر خواف ایران در آن سوی افغانستان است. (Ziwen, 2023)

قطار کانتینری بعدی در ۹ اکتبر ۲۰۲۳ از چین به افغانستان رسید و مراسم ورود این قطار با ۲۲ کانتینر حامل قطعات یدکی خودرو از طریق کریدور حمل و نقل چند وجهی “چین – قرقیزستان – ازبکستان – افغانستان” در ایستگاه حیرتان افغانستان برگزار شد. (به لطف تلاش های مشترک برای توسعه این دهلیز، ۲۲ کانتینر از چین به افغانستان در سپتامبر-دسامبر ۲۰۲۲ و ۷۳ کانتینر در ژانویه-سپتامبر ۲۰۲۳ حمل شد.) این مراسم با حضور نمایندگانی از شرکت راه آهن «ازبکستان تیمیر یولاری»، بخت الرحمن شرافت رئیس اداره راه آهن افغانستان، محمد یوسف وفا والی ولایت بلخ و رئیس اتحادیه شرکت لجستیک راه آهن ژجیانگ برگزار شد.

لازم به ذکر است که از آگوست سال ۲۰۲۳ حجم کالاهای ترانزیتی افزایش چشمگیری داشته است. در عین حال، زمان تحویل کانتینرها از چین به افغانستان به ۲۰-۲۵ روز کاهش یافته است (در خاک چین – ۱۳-۱۸ روز، قرقیزستان – ۴-۵ روز، ازبکستان – ۳-۴ روز). به گفتۀ برخی ناظران، این منطقه روند افزایشی در حمل و نقل کانتینری را تجربه می کند که تأثیر مثبتی بر افزایش تجارت بین المللی در تمام مناطق اوراسیا خواهد داشت.

در این مراسم، طرفین خاطرنشان کردند که توسعه کریدور حمل و نقل “چین-قرقیزستان-ازبکستان-افغانستان” در افزایش گردش مالی متقابل تجاری، توسعه ظرفیت تولید بنگاه ها، تقویت روابط اقتصادی خارجی بین کشورهای شرکت کننده و در نهایت به اجرای پروژه های ساخت خطوط راه آهن “چین – قرقیزستان – ازبکستان” و “ازبکستان – افغانستان – پاکستان” کمک می کند. (O‘ZBEKISTON TEMIR YO‘LLARI, 2023)

در این میان اخباری مبنی بر افتتاح مسیر تجاریِ جدید در جهت اتصال چین به پاکستان و افغااتحادیه بین المللی حمل و نقل جاده اینستان منتشر شد. چنانچه در سپتامبر ۲۰۲۳ وب سایت اتحادیه بین المللی حمل و نقل جاده ای/ایرو (IRU)[۲] چنین اشاره کرد که شرکت لجستیکی CEVA و شرکت ملی حمل و نقل پاکستان[۳]، نخستین عملیات حمل و نقل را در مسیر جدید کنوانسون تیر[۴] (Tir system) -سیستم حمل و نقل گمرکی بین ‌المللی- تکمیل کردند که برای نخستین بار، کاشغر چین را با حمل و نقل جاده ایِ وابسته به خدمات حمل ‌و نقل بین‌المللیِ درب-به-درب[۵] (شامل جمع ‌آوری کالاها در مبدأ، بسته ‌بندی، حمل و تخلیه در مقصد و تحویل کالا به مشتری نهایی)  به پاکستان وصل کرد.

 شرکت ملی حمل و نقل پاکستان این مسیر را تا کابل افغانستان نیز گسترش داد. سه کامیون سلول ملی لجستیک (NLC) در ۲۴ اوت از شهر داخلی کاشغر چین حرکت کردند و تنها یک روز بعد از طریق بلندترین گذرگاه مرزی جهان، گذرگاه مرزی خنجراب (چین) و گذرگاه مرزی سوست (پاکستان) وارد پاکستان شدند. یک کامیون کالا را در پاکستان تحویل داد، در حالی که دو کامیون دیگر به سفر خود ادامه دادند و در اول سپتامبر از مرز تورخم افغانستان گذشتند و دو روز بعد به کابل رسیدند. بدین ترتیب باید گفت حمل و نقل جاده ای درب به درب از کاشغر به کابل، اولین بار در نوع خود، تنها ۱۰ روز طول کشید.

بنابر گفتۀ یان ژو (Yan Zhou)، نماینده ارشد ایرو در شرق و جنوب شرق آسیا؛ اهمیت کریدور اقتصادی چین و پاکستان بسیار فراتر از دو کشور است؛ این کریدور همچنین چین را از طریق پاکستان به خاورمیانه و اروپا متصل می کند و کشورهای منطقه مانند افغانستان نیز از توسعه کریدور اقتصادی چین و پاکستان سود خواهند برد. (IRU, 2023)

طرح کمربند و جاده؛ متضمن فرصت ها و نتایجی از توسعه و پیشرفت؟

افغانستان از قدیم الایام کانون مهم حمل و نقل/ترانزیت و مرکز تجارت در جاده ابریشم بوده است و کریدور واخان مانند دستی کشیده شده می باشد که توسط افغانستان دراز شده و چین و افغانستان را محکم به هم متصل می سازد. هزاران سال است که کالاها و فرهنگ ‌های چین و افغانستان از طریق این جاده ابریشم به این سو و آن سو انتقال یافته و مشترکا تاریخی طولانی از تعامل و تبادل بین دو کشور را به عنوان همسایگانی دوست ایجاد کرده اند. بدین ترتیب به نظر می رسد افغانستان امروز کشوری مهم در امتداد طرح کمربند و جاده است.

 همانطور که در یک بیانیه مشترک بیان شد، چین و افغانستان در اوایل سال ۲۰۱۶ در مورد ساخت مشترک طرح کمربند و جاده به توافق رسیدند. افغانستان اعلام کرد که از ابتکار کمربند و جاده حمایت می کند و آماده است تا به دهلیز اقتصادی چین-پاکستان بپیوندد و مشتاق همکاری عملی با چین در پروژه های کمربند و جاده می باشد. به باور برخی ناظرانِ حامی پروژه کمربند و جاده، چین و افغانستان تجربیات تاریخی و منافع توسعه محورِ مشترکی دارند. چنانچه در روند پیگیرِ پروژه های توسعه مشترک و ارتقای رفاه منطقه ای، چین به افغانستان، و متقابلا افغانستان نیز به چین نیاز دارد. همچنین به باور این دست افراد، مزیت های جغرافیایی و منابع طبیعی و همچنین پتانسیل توسعه افغانستان نیز در روند پیگیری مشترک طرح کمربند و جاده برجسته خواهد شد و بار دیگر درخشش آن را به عنوان “چهارراه اوراسیا” و “مرکز تجارت جاده ابریشم” به نمایش می گذارد.

 به گفتۀ دکتر «ژائو هاین» کاردار سفارت چین در افغانستان، بر اساس گزارش بانک جهانی، طرح کمربند و جاده به افزایش ۴٫۱ درصدی تجارت بین کشورهای شرکت کننده، افزایش ۵ درصدی در سرمایه گذاری مستقیم خارجی و افزایش ۳٫۴ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشورهای کم درآمد کمک کرده است. با بهره مندی از ساخت و ساز کمربند و جاده، از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱، سهم اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه از تولید ناخالص داخلی ۳٫۶ درصد افزایش یافته است. همچنین بانک جهانی تخمین می زند که طرح کمربند و جاده تا سال ۲۰۳۰، سود سالانه ۱٫۶ تریلیون دلاری را برای اقتصاد جهانی به همراه خواهد داشت که ۱٫۳ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می دهد. (Haihan, 2023)

در کل می توان گفت برای قدرتی چون چین، رقابت در عرصۀ جهانی به واسطۀ پشت سر گذاشتن مرزهای ملی و منطقه ای آنهم به واسطۀ تعاملات سیاسی اقتصادی و تبادلات تجاری ترانزیتی میسر می باشد. شاید بتوان گفت چین برخلاف ایالات متحده تمایلی به تمرکز بر مداخله جویی هایی متشکل از اعزام نیروهای نظامی نداشته و غالبا بر بُعدی دیگر از بلندپروازی های قدرت طلبانه تکیه دارد و در این مسیر، بدونِ درگیر ساختن خود با مشکلات و چالش های داخلی یک کشور، ضمنِ گشودن مسیرهای توسعه طلبانه، بر وجه امنیت و ثبات نیز تاکید دارد.

 در همین راستا، چین جزو نخستین کشورهایی بوده است که با رویکردی تعامل محور و عملگرا، مرزهای ترس و نگرانی از مذاکره و گفت و گو با طالبان را درنوردید. چین با وعده تجارت و سرمایه گذاری، و در راستای تحقق بخشیدن به منافع خود وارد عمل شده و با دولت جدید طالبان تعامل کرده است. پکن سال‌ ها پیش از سقوط کابل رابطه ‌ای با طالبان برقرار کرده بود و چین یکی از معدود کشورهایی است که از زمان تسلط طالبان در آگوست ۲۰۲۱ سفارت خود را باز نگه داشته است.

افغانستان، کشور مرکزی برای اهداف چین در تحقق رویایِ اتصال اوراسیا

افزایش توجه ژئوپلیتیک چین به آسیای مرکزی، افغانستان را به کشوری محوری برای پیشبرد طرح کمربند و جاده به سمت غرب تبدیل می کند.در همین راستا، شتاب سرمایه ‌گذاری ‌های چین در افغانستان در حالی افزایش می‌ یابد که طالبان خواستار گسترش کریدور اقتصادی چین و پاکستان به کابل تحت ابتکار کمربند و جاده شده اند. در ماه مه ۲۰۲۳، چین گانگ، وزیر امور خارجه وقت چین، در اسلام آباد با بلاول بوتو زرداری، وزیر امور خارجه پاکستان و امیرخان متقی سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان ملاقات کرد و متعهد شد که ثمرات کمربند و جاده را به کابل بیاورد.

سه طرف بر حمایت خود از افغانستان در به‌ کارگیری پتانسیل کامل این کشور به‌ عنوان یک مرکز اتصال منطقه ‌ای تأکید کردند. در بیانیه ‌ای که پس از آن نیز منتشر شد، آمده است که طرفین مجددا تأکید کردند که همکاری ‌های سه جانبه بین چین، افغانستان و پاکستان را در چارچوب ساخت مشترک «کمربند و جاده» و گسترش کریدور اقتصادی چین-پاکستان به افغانستان ترویج خواهند کرد. همچنین سه طرف تأکید کردند که «اتصال سخت» زیرساخت ‌ها و «ارتباط نرم» قوانین و استانداردها را ارتقا می ‌دهند و اقداماتی را نیز برای تسهیل رفت و آمد افراد و همچنین نقل و انتقالات تجاری بین سه کشور بررسی خواهند کرد.

 اما پروژه ای که پکن اکنون برای آوردن طرح کمربند و جاده به افغانستان انجام می دهد، ساخت بنادر و انبارها/مخازن در امتداد جاده جلال آباد-کابل است که پکن خود در ساخت آن کمک کرد. در مسیر تقویت مراودات تجاری و تحقق بخشیدن به رویای اتصال منطقه ای، چین هدف خود را بر افزایش سرمایه گذاری قرار داده است. چنانچه در ماه ژانویه، دولت تحت رهبری طالبان قراردادی را با شرکت نفت و گاز سین کیانگ چین (CAPEIC) برای قرارداد استخراج نفت از حوزه آمودریا امضا کرد. بر اساس قرارداد مذکور، این شرکت چینی ۵۴۰ میلیون دلار در مدت سه سال سرمایه گذاری خواهد کرد و این قرارداد به مدت ۲۵ سال اعتبار خواهد داشت.

همچنین از ژوئیه ۲۰۲۲، چین به ۹۸ درصد از کالاهای افغانستان تعرفه صفر اعطا کرده و واردات آجیل کاج افغانستان را افزایش داده که هدف کاهش موانع تجارت برای کالاهای افغانستان، ادغام بیشتر اقتصاد افغانستان با چین مطرح شده است. (Brar, 2023)

چنانچه در همین رابطه می توان گفت چین یک دهلیز هوایی را با ارسال دانه کاج از افغانستان برای کمک به تقویت اقتصاد در حال مبارزه خود راه اندازی کرده بود. تجارت آجیل کاج بین چین و افغانستان بینشی در مورد علاقه روزافزون پکن به منطقه در امتداد مرز غربی خود می دهد. در سال ۲۰۱۸، “کریدور حمل و نقل هوایی درخت کاج[۶]” افتتاح شد؛ یک مسیر حمل و نقل هوایی بین دو کشور است که برای کمک به تجارت آجیل کاج افغانستان ایجاد شد و در چهار ماه اول فعالیت خود ۱۵ میلیون دلار عواید برای مردم محلی به ارمغان آورد. تحتاین کریدور، سالانه بین ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ تن دانه کاج به چین منتقل می شود که منافع ملموسی را برای مردم هر دو کشور به همراه داشته و این کریدور هوایی را به حلقه مهمی برای همکاری دوستانه دوجانبه تبدیل کرده است.

همچنین اخیراً وزارت معادن و پترولیم افغانستان پیشنهاد کرد که یک شرکت چینی به نام گوچین (Gochin) قصد دارد ۱۰ میلیارد دلار برای استخراج ذخایر لیتیوم سرمایه گذاری کند.

با تمامی این اوصاف می توان گفت گرچه چین تاکید کرده است که کشور افغانستان در طرح “یک کمربند و یک جاده” -یک ابتکارعملِ زیرساختی بین قاره ای- کشوری مهم و اساسی محسوب می شود، اما پکن دولت طالبان را به رسمیت نمی شناسد. در همین حال، پکن همچنین از طالبان می‌خواهد که اقدامات ضدتروریستی را پس از حملات به اهداف چین افزایش دهند. (Ziwen, 2023)

جمع بندی

امروزه کشورهای بسیار کمی در قاره آسیا وجود دارند که چین قادر نباشد با آنها روابط برقرار ساخته یا کریدوری با مشارکت آنها ایجاد کند. در همین راستا، یکی از مهمترین اهداف چین که در چارچوب احترام متقابل، با رویکردی برد-برد، و جهت برقراری روابطی نزدیک تر با کشورهای مختلف ایجاد کرده است، رسیدن به افغانستان می باشد. افغانستان از زمان خروج آمریکا در حال دست و پنجه نرم کردن با بحران های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و انسانی است. همچنین حضور برخی گروه ها و یا سازمان های تروریستی در افغانستان آشکار و عیان گشته است. با این تفاسیر، هرچند این وضعیت اقتدار حکومت طالبان را مبهم و نامشخص می سازد، اما باز هم چین با سیاست عدم مداخله در امور داخلی کشورها، قصد افزایش دستاوردها و محقق ساختن اهداف خود را دارد.

 در این مرحله افغانستان یکی از سخت ترین عرصه های محک و آزمایش برای چین است؛ لیکن به نظر می رسد که هیچ جریان و اتفاقی حتی روی کار آمدن گروه اسلام گرایِ تندرویی چون طالبان نیز مانعی بر سر راه این کشور کمونیستی جهت پیشبرد طرح های توسعه طلبانۀ تجاری و اقتصادیِ خود و پیمودن مرزهای منطقه ای برای رسیدن به اروپا، نباشد. چنانکه پکن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، به دنبال توسعه روابط خود با دولت تحت کنترل این گروه بوده است، حتی اگر هیچ دولت خارجی دیگری این دولت را به رسمیت نشناسد. بدین ترتیب شاهد بودیم که پس از تسلط طالبان (اوت ۲۰۲۱)، چین به عنوان بازیگری کلیدی در مذاکرات با رژیم جدید ظاهر شد.

در جریان نشست وزرای خارجه سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۲ در ازبکستان، وانگ یی، وزیر امور خارجه چین با امیرخان متقی، همتای طالبان خود دیدار کرد. به همین مناسبت، وانگ اعلام کرد که چین برای تقویت روابط تجاری دوجانبه، بر ۹۸ درصد کالاهای وارداتی از افغانستان تعرفه اعمال نخواهد کرد. همچنین چین و طالبان در حال پیشبرد برنامه های خود برای پیوستن به ابتکار «کمربند و جاده» رئیس جمهور شی جین پینگ به طور رسمی می باشند. در همین راستا حاجی نورالدین عزیزی سرپرست وزارت بازرگانی طالبان در مصاحبه ای در سفارت افغانستان در پکن، ۱۹ اکتبر ۲۰۲۳ گفت «ما از چین درخواست کردیم که به ما اجازه دهد بخشی از کریدور اقتصادی چین و پاکستان و ابتکار کمربند و جاده باشیم … (و) امروز در مورد مسائل فنی بحث می کنیم».

به هرروی باید توجه داشت که در حال حاضر قرقیزستان مهمترین مرکز حمل و نقل برای چین است و مرتفع ساختن مشکل کمبود زیرساخت های راه آهن در این کشور گامی اساسی در وهله نخست می باشد. از سوی دیگر هموار ساختن راه در مسیر پاکستان و تضمین ثبات در کریدور اقتصادی چین و پاکستان که برنامه ای شاخص تحت طرح کمربند و جاده محسوب می شود، اقداماتی اصولی برای چین می باشند. چین رویکردی عمل‌گرایانه جهت برقراری روابط با افغانستان اتخاذ کرده و مایل است با مقاماتی که بهترین موقعیت را برای حفاظت از منافع داخلی و منطقه‌ای چین دارد، همکاری کند. همچنین امنیت و ثبات در افغانستان نیز موارد مهمی محسوب می شوند. در مقابل نیز به نظر می رسد که طالبان مشتاق هستند تا به دولت چین اطمینان دهند که حکومت آنها بر ثبات چین تأثیری نخواهد گذاشت و اظهار کرده اند که از سرمایه گذاری چین در افغانستان استقبال می کنند.

مطلب بعدی در همین رابطه را می توانید با عنوانِ «گذرگاه های مرزی و کریدورهای حمل و نقل جاده ای در افغانستان» مطالعه نمایید.

منابع:

– Brar, Aadil, (2023), “Afghanistan is Next in China’s Eurasian Connectivity Dream, but Old Problems Persist”, https://www.isdp.eu/afghanistan-is-next-in-chinas-eurasian-connectivity-dream-but-old-problems-persist/

– Burna-Asefi, Sophia Nina, (2022), “Trial Run for China-Afghan Rail Corridor as SCO Summit Kicks Off”, https://thediplomat.com/2022/09/trial-run-for-china-afghan-rail-corridor-as-sco-summit-kicks-off/

– China Briefing, (2023), “China and Afghanistan: Bilateral Trade Relationship and Future Outlook “, https://www.china-briefing.com/news/china-and-afghanistan-bilateral-trade-relationship-and-future-outlook/

– Haihan, Zhao, (2023), “The Belt and Road Initiative belongs to the world, including Afghanistan!”, http://af.china-embassy.gov.cn/eng/sgxw/202309/t20230902_11137161.htm

– O‘ZBEKISTON TEMIR YO‘LLARI, (2023), “The next container train arrived from China to Afghanistan”, https://railway.uz/en/informatsionnaya_sluzhba/novosti/35076/

– Pandey, Shubhangi, (2019), “Understanding China’s Afghanistan policy: From calculated indifference to strategic engagement”, ORF ISSUE BRIEF No. 305

– Railway Gazette International, (2019), “Afghanistan – China rail freight service sets off”, https://www.railwaygazette.com/freight/afghanistan-china-rail-freight-service-sets-off/54521.article

– Rana, Karvi, (2022), “First shipment on China-Afghanistan Corridor successful”, https://www.logisticsinsider.in/first-shipment-on-china-afghanistan-corridor-successful/

– Routray, Bibhu Prasad & Haldar, Sayantan, (2018), “Five Nations Railway Corridor Project: Increasing Connectivity & Chinese Dominance in Afghanistan”, https://mantraya.org/analysis-five-nations-railway-corridor-project-increasing-connectivity-and-chinese-dominance-in-afghanistan/

– Weitz, Richard, (2010), “Afghanistan in China’s Emerging Eurasian Transport Corridor”, Publication: China Brief Volume: 10 Issue: 14, https://jamestown.org/program/afghanistan-in-chinas-emerging-eurasian-transport-corridor/

– Ziwen, Zhao, (2023), “China announces land link with Taliban-controlled Afghanistan”, https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3226822/china-announces-land-link-taliban-controlled-afghanistan

[۱] The Organization for Policy Research and Development Studies (DROPS)

[۲] the International Road Transport Union (IRU)

[۳] National Logistics Corporation (NLC)

[۴] Transports Internationaux Routiers (TIR)

[۵] Door to Door

[۶] “pine nut air transport corridor”