تاثیر طالبان بر فرهنگ افغانستان پس از گذشت سه سال
۱۶ شهریور (سنبله) ۱۴۰۳ – ۶ / ۹/ ۲۰۲۴
نویسنده: سرو گرانپایه
طبق گزارشات یونسکو، «از آگوست سال ۲۰۲۱، تصمیماتی توسط مقامات فعلی افغانستان در حوزه های تحت اختیار یونسکو گرفته شده است که نگرانی های عمیقی را به وجود می آورد، به ویژه تصمیماتی در خصوص وضعیت آموزش دختران و زنان و نیز تصمیماتی در رابطه با میراث ناملموس و تجلی هنر و فرهنگ.» در حالی که نگرش سرکوبگرانۀ طالبان نسبت به حقوق زنان همچنان بدون تغییر و ثابت مانده است، اما مشاهده می کنیم که موضع این گروه در رابطه با حفظ و نگاهداریِ مکان های تاریخی با برخی واکنش ها و اقدامات آنها در سال ۲۰۰۱، یعنی زمانی که این گروه بوداهای تاریخی بامیان را ویران کرد، قویا در تضاد است.
چنانکه سازمان مشاوره میراث فرهنگی افغانستان (ACHCO) اقداماتی حفاظتی را در شیوکی، مکان بودایی ۱۵۰۰ ساله ای که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل قرار دارد، انجام داد. همچنین طالبان به سازمان میراث فرهنگی اجازه داده است تا یک کنیسه تاریخی در هرات، واقع در غرب افغانستان را مرمت و بازسازی کند. قرار بر آن بوده این کنسۀ بازسازی شده که از سوی بنیاد بین المللی «الیف» (Aliph) -نهادی بین المللی برای حفاظت از میراث در مناطق درگیری مستقر در سوئیس- تامین مالی می شود، به زودی افتتاح شده و به عنوان یک کتابخانه و موزه صنایع دستی عمل کند. «جولیون لزلی» مشاور سازمان مشاوره میراث فرهنگی افغانستان رویکرد طالبان به مکان های تاریخی را «محافظ، حامی و روشنفکرانه» توصیف می کند.
همچنین زمانی که مکان هایی مرتبط با میراث طبیعی در معرض خطر بلایای طبیعی قرار گرفته اند، شاهدیم که مقامات طالبان فورا واکنش نشان داده اند. چنانچه در نوامبر سال ۲۰۲۳، یعنی زمانی که زمین لرزه های مرگبار ولایت هرات را که به خاطر میراث غنی خود شهره است، تحت تاثیر قرار داد، احمدالله متقی، رئیس اطلاعات و فرهنگ هرات، بی درنگ خواستار ارزیابی خسارات وارده به بناهای فرهنگی و درخواست حمایت خارجی شد.
از دیگر سو می توان گفت بنیاد فرهنگی آقاخان (AKTC)، یکی از بزرگ ترین سازمان های فرهنگی که روی پروژه های حفاظتی در افغانستان مشغول فعالیت است، در حال حاضر در حال تعمیر آسیب های ناشی از زلزله در دو مکان مهم تاریخی در افغانستان است: مسجد جامی، مسجد غوری قرن سیزدهم، و نیز زیارتگاه عبدالله انصاری، مجموعه ای با ریشه های قرن یازدهمی و معماری تیموری که هر دو پروژه توسط بنیاد «الیف» تأمین مالی می شوند. برنامه های مرحلۀ دوم از پروژه های حفاظتی شامل تعمیرات مجموعه ارگ هرات مشهور به قلعه اختیارالدین است؛ مکانی تاریخی که به باور بسیاری قدمت آن به زمان تصرف هرات توسط اسکندر مقدونی می رسد.
به گفتۀ اجمل میوندی، رئیس اجرایی بنیاد فرهنگیِ آقاخان در افغانستان؛ زمانی که صحبت از حفاظت از مکان های تاریخی می شود، سطح حمایت [از سوی دولت] ثابت و مداوم باقی می ماند.» «اینجانب نوسانی در قصد انجام این نوع پروژه ها نمی بینم. در واقع اگر چیزی در این میان باشد، خواست انجام کارهای بیشتر است.»
بنیاد فرهنگی آقاخان مشغول فعالیت برروی تعدای پروژه های فرهنگی-تاریخی در سراسر افغانستان است، پروژه هایی از جمله ارگ باستانی بالاحصار در کابل و توسعه فرهنگی مجتمع صنعتی ماشین خانه، گروهی از انبارهای قرن ۱۹ که توسط عبدالرحمن خان، امیر وقت افغانستان از ۱۸۸۰-۱۹۰۱ ساخته شده است.
اما میوندی این نکته را نیز خاطر نشان می سازد که این نهاد با چالش هایی در زمینه فرار مغزها و حمایت مالی نیز مواجه است. چنانچه به گفتۀ او، “مشکلات زیادی در رابطه با توانایی حفظ تخصص داریم… صرفا به این دلیل که بسیاری از افغان ها در خارج از کشور به دنبال پناهندگی هستند”.
شایان ذکر است که از آگوست ۲۰۲۱، حدود ۱٫۶ میلیون افغان به کشورهای همسایه ایران و پاکستان هجرت کرده اند. بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، افغان ها پس از سوری ها و اوکراینی ها، سومین جمعیت آواره در سطح جهان هستند.
کمبود بودجه و منابع مالی
پیش از اینکه طالبان سه سال پیش قدرت را به دست گیرند، حدود ۸۰ درصد مصارف عمومی افغانستان از طریق کمک های خارجی تامین می شد، جریانی که اکثریت آن اکنون قطع شده است. اما به دلیل خروج کمک کنندگان غربی پس از تسلط طالبان، بودجه و یا کمک های مالی برای پروژه های میراث فرهنگی نیز با کاستی مواجه شده است. در حالی که اکثر جامعه بین المللی از به رسمیت شناختن دولت طالبان خودداری کرده اند، تعداد کمی از کشورها از جمله روسیه، چین، ژاپن، پاکستان و ایران، سفارتخانه های خود را باز کرده و با رژیم جدید روابط دیپلماتیک برقرار کرده اند. همچنین در ماه اوت شاهد بودیم که، امارات متحده عربی نیز استوارنامه بدرالدین حقانی سفیر طالبان را پذیرفت.
این ها همه در حالیست که باید توجه داشت کمبود بودجه، بقای مکان های غنی تاریخی افغانستان را تهدید می کند. به گفتۀ یونسکو، ۲۵ میلیون دلار برای پروژه های فرهنگی در کشور نیاز است اما این روند با شکاف های قابل توجهی مواجه است. یونسکو براین باور است که «فعالیت های یونسکو در افغانستان برای تحقق اولویت های تعیین شده خود با کمبود بودجه زیادی مواجه است. در این راستا خطر شدیدی مبنی براین وجود دارد که فعالیت های تحت هدایت یونسکو دیگر پایدار نباشد و این امر دستاوردهای سال های گذشته را به خطر می اندازد.»
افغانستان دارای دو مکان از میراث جهانی یونسکو به نام های منار و بقایای باستان شناسی جام و چشم انداز فرهنگی و بقایای باستان شناسی دره بامیان می باشد که هر دو مکان نیز در فهرست میراث «در خطر» قرار دارند. به گفتۀ یونسکو، در ماه می سال ۲۰۲۴، مناره جام در اثر سیل شدید آسیب دید و به همین خاطر نیازمند تعمیرات اضطراری می باشد و تلاش های مستمری برای حفاظت و حفاظت از سایت مورد نیاز خواهد بود. یونسکو می افزاید «این نیازهای مالی و الزامات تامین بودجه، حمایت گسترده مورد نیاز برای رسیدگی به مسائل فوری حفاظت، جلوگیری از قاچاق فرهنگی و ترویج صنایع فرهنگی به عنوان اهرم هایی برای درآمدزایی را برجسته می کند.»
میوندی براین موضوع تاکید دارد که کمک مالی بنیاد فرهنگی آقا خان بخش جزئی یا اندکی از آن چیزی می باشد که قبلا وجود داشته است. پس از اینکه دولت آلمان حمایت خود را لغو کرد، این سازمان سرمایه گذاری خود را برای پروژه ماشین خانه انجام داد. به گفتۀ میوندی، هزاران مکان تاریخی در افغانستان وجود دارد و برای حفاظت از آنها نیازی مبرم و ضروری به سرمایه گذاری وجود دارد؛ «ما قادریم پروژه هایی را به طور منتخب و گزینشی اجرا کنیم، اما به هیچ وجه به مقیاس یا ارزش آنچه پیشتر داشتیم نیز نزدیک نیست.»
لازم به ذکر است که پروژه هایی در مسیر حفظ و احیای میراث فرهنگی، با فراهم کردن فرصت های شغلی برای افغان های عادی می تواند کمک های بشردوستانه بسیار مهمی را ارائه می دهند و بدین تطریق راه نجاتی در میان شرایط چالش برانگیز اقتصادی کشور محسوب شود. چنانچه می توان گفت اقداماتِ حفاظتی اخیر یونسکو در بامیان حدود ۲۰۰ کارگر محلی را به کار گرفته است، ضمن آنکه پروژه های بنیاد فرهنگیِ آقاخان در هرات و کابل نیز اشتغال و مهارت های جدید را برای صدها افغان فراهم می کند.
جولیون لزلی خاطر نشان می سازد که نزدیک به ۳۰ درصد از کل بودجه ای که سازمان مشاوره میراث فرهنگی افغانستان برای پروژه های خود دریافت می کند جهت ارائه به نیروی کار استفاده می شود و آن را به عنوان “یک ورودی اقتصادی قابل توجه” توصیف می کند که هم از جریانِ حفظ فرهنگ و هم معیشت جامعه محلی حمایت می کند.
در نهایت باید اشاره داشت که یونسکو براین باور است «افغانستان همچنان با چالش های زیادی در زمینه حفظ و حراست از میراث فرهنگی و حقوق فرهنگی مواجه است. فقر، چالش های مربوط به بهداشت و آموزش، و تهدیدهای غالب بر فرهنگ، از جمله برای هنرمندان و متخصصان فرهنگی و همچنین شرایط موجود از زمان تسلط بر مقامات بالفعل، نشان دهنده یک وضعیت مخاطره آمیز است که به شدت بر زندگی فرهنگی و بخش فرهنگی به طور کلی تأثیر می گذارد.»
منبع: روزنامه هنر (The Art Newspaper)