تنش های همسایگی و تروریسم منطقه ای؛ عناصری از استیصال اسلام آباد
۸ مهر (میزان) ۱۴۰۳ – ۲۹ / ۹/ ۲۰۲۴
نازنین نظیفی
شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان روز جمعه ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ در جریان هفتاد و نهمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک و در طول سخنرانی ۲۱ دقیقه ای خود به طیفی از مسائل منطقه ای و بین المللی از جمله محکومیت نسل کشی در غزه، اختلافات در کشمیر، تغییرات اقلیمی، افزایش بدهی ها، افغانستان، مسئله تروریسم و گروه های تروریستی اشاره کرده؛ این موارد را نشانه هایی از سِرشدگی و بی اثر بودن نظم جهانی دانست.
شریف که سخنرانی خود را با تلاوت آیاتی از قرآن کریم آغاز کرد، اعلام کرد در صورت طولانی شدن مسئله فلسطین، صلح جهانی نابود خواهد شد. اما آنچه در عرصۀ داخلی حسگرهایی مرتبط با چالش های ضربه پذیرِ اسلام آباد را روشن کرده، موضوعاتی از “همسایگی پرتنش، تقابلات قرابتی و تروریسم” است. در نتیجه وی به طرحِ نگرانی های پاکستان پیرامون مسائلی نشات گرفته از دو همسایۀ خود (هند و افغانستان) پرداخت. به گفتۀ شریف، متاسفانه گروه هایی تروریستی در افغانستان حضور داشته و گروه هایی چون داعش، القاعده، تحریک طالبان پاکستان و غیره می توانند تهدیدی برای صلح افغانستان و منطقه باشند. به همین جهت شریف از اقدامات کشورهای برای پاسخگو ساختن طالبان و نقض حقوق بشر در افغانستان استقبال کرد. شهباز شریف از طالبان خواست تا به انتظارات بین المللی برای احترام به حقوق بشر، از جمله حقوق زنان و دختران، تشکیل دولتی همه شمول و اتخاذ اقداماتی موثر برای نابودی و خنثی کردن همه گروه های تروریستی در داخل افغانستان، به ویژه آنهایی که مسئول تروریسم فرامرزی علیه کشورهای همسایه هستند، پاسخ دهند.
به نظر می رسد پاکستان سعی دارد خود را به عنوان بازیگری دغدغه مند در مسیر مبارزه با تروریسم نشان دهد که خود نیز از تبعات این چالش منطقه ای ضربه خورده و آسیب پذیر است. چنانچه شهباز شریف همچنین درباره نحوه مبارزه پاکستان با تروریسم به مدت دو دهه صحبت کرد و گفت که این کشور “با شجاعت و موفقیت گروه های تروریستی را در داخل شکست داده است”. همچنین افزود که پاکستان در این مسیر “بهای سنگینی” پرداخته است و ۸۰۰۰۰ شهروند و پرسنل نظامی از جمله دانش آموزانی بی گناه در این مسیر به شهادت رسیدند. چنانچه به گفتۀ شهباز شریف «خاطرات تلخ مدرسه دولتی ارتش تا به امروز ما را آزار می دهد.» او با اشاره به گروه ممنوعه و ستیزه جوی تحریک طالبان پاکستان، گفت که کشور اکنون با موج جدیدی از تروریسم با تامین مالی خارجی مواجه می باشد؛ اما پاکستان مصمم است با تلاش ملیِ همه جانبه از عزم استحکام (تصمیم برای ارتقای صلح و ثبات) این تهدید را نیز از بین ببرد. همچنین نخست وزیر پاکستان برای نشان دادن عزم راسخ پاکستان؛ متعهد شد که این کشور، با جامعه بین المللی برای “حذف تمامی اشکال تروریسم” و “اصلاح معماری جهانی مبارزه با تروریسم” همکاری خواهد کرد.
اما حملات منجر به تضعیف امنیت داخلی در این کشور و عجز اسلام آباد در دفع آنها به حدی پیشروی داشته که حتی یک روز پیش از سخنرانیِ شهباز شریف در مجمع عمومی سازمان ملل، و در تاریخ ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۴، شاهد انتشار اخباری مبنی بر درگیر شدن نیروهای امنیتی پاکستان در عملیاتی در منطقه رزمک واقع در وزیرستان شمالی و نزدیک به مرز افغانتسان بودیم که گفته شد در آن عملیات هشت تروریست کشته شدند. بنابرگزارش ها در میان این افراد، جلال فرزند نعمت الله به عنوان یک تبعه افغان از برمال ولایت پکتیکا شناسایی گردیده که یک شناسنامه افغان نیز در نزد او کشف شد. همچنین گفته شد که یکی دیگر از تروریست های کشته شده سیف الله، پسر دین فراز، با مجوز تسلیحات صادر شده توسط افغانستان، با گروه گل بهادر مرتبط بود و بنابر ادعای مقامات پاکستانی این امر آزادیِ رفت و آمد و حمل تسلیحات برای او در افغانستان را بیشتر به اثبات می رساند.
اخباری از این دست در رابطه با نور ولی محسود، رهبر تحریک طالبان پاکستان نیز خیرا منتشر شده بود. چنانچه به گزارش سلام تایمز در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴، تلویزیون سماء پاکستان اعلام کرد که نور ولی کارت شناسایی رسمی افغانستان و اجازه مالکیت خودرو و سلاح در افغانستان را به دست آورده است. همچنین پیش از آن نیز تلویزیون سماء در ۱ سپتامبر گزارش داد که یکی دیگر از رهبران تحریک طالبان پاکستان، یعنی مزاحم محسود، یک کارت شناسایی افغانستانی به دست آورده، در افغانستان زندگی می کند و یک وسیله نقلیه نیز در آنجا در اختیار دارد. از این رو پاکستان با ارائه چنین شواهدی بر وجود تهدید تروریسم و گروه های تروریستی در افغانستان هشدار داده و همواره نگرانی خود را از بی اعتنایی مقامات طالبانِ افغانستان نسبت به معضل تررویسم منطقه ای بیان می دارد.
بدین ترتیب باید اشاره داشت که پاکستان امروزه با تشدید خشونت های ستیزه جویان رو به روست. چنانچه به گزارش دوئیچه وله، بر اساس داده های ارائه شده توسط موسسه مطالعات منازعه و امنیت در پاکستان (PICSS)، ۷۵۷ نفر در هشت ماه نخست سال ۲۰۲۴ کشته و نزدیک به همین تعداد مجروح شدند. به گفتۀ تحلیلگران تنها در ماه اوت نیز ۲۵۴ نفر کشته شده اند که شامل ۹۲ غیرنظامی و ۵۲ مقام امنیتی شد و ماه آگست را به مرگبارترین ماه در شش سال اخیر تبدیل کرده است. ستیزه جویان به ویژه در ایالات خیبر پختونخوا و بلوچستان که هر دو با افغانستان هم مرز هستند، فعال می باشند. اسلام آباد بارها گروه تحریک طالبان پاکستان (تی.تی.پی) مستقر در افغانستان را به انجام عملیات در داخل پاکستان متهم کرده است؛ اما طالبان حاکم بر افغانستان این ادعاها را رد کرده است. یک گروه شورشی دیگر یعنی ارتش آزادیبخش بلوچستان (BLA) نیز به عنوان تهدیدی بزرگ در میان شبه نظامیان مسلح بلوچستان ظاهر شده است. ارتش آزادیبخش بلوچستان به دنبال استقلال این ایالت غنی از منابع بوده؛ همچنین با پروژه های تحت رهبری چین در منطقه از جمله بندر و معدن طلا و مس مخالف است.
پاکستان در ماه های اخیر نیز شاهد افزایش ستیزه جویان بوده است و بیشتر حملات در خیبر پختونخوا صورت گرفته است. تازه ترین مورد از حوادث تروریستی اخیر در پاکستان انفجار بمب کنار جاده و هدف قرار دادن کاروان دیپلمات های خارجی بود. بر اساس داده های پلیس، بیش از ۸۰ پلیس در سال ۲۰۲۴ در حملات، کمین ها و کشتارهای هدفمند در خیبر پختونخوا کشته شده اند. بدین ترتیب در ادامه این اتفاقات و با نارضایتی عمومی، فعالان و حامیان احزاب مختلف سیاسی و ساکنان محلی برای شرکت در تظاهرات علیه ستیزه جویان پس از انفجار کاروان دیپلماتیک، و در ناحیه سوات ایالت خیبر پختونخوا در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ گرد هم آمده، تجمعی اعتراضی صورت دادند.
بر اساس آخرین گزارش شاخص جهانی تروریسم (GTI)، پاکستان با تمرکز بر شاخص های اصلی مانند حوادث، تلفات، جراحت ها و گروگان ها، رتبه چهارم را در میان کشورهایی داشته که بیشترین آسیب را از تروریسم و ستیزه جویی متحمل شده اند. بدین ترتیب باید گفت امروزه پاکستان از چند محورِ ضربه پذیر تحت فشار است. نخست تقویت و فعال گراییِ گروه هایی برهم زننده نظم و امنیت و دریافت حمایت از سمتِ بازیگرانی خارجی؛ دوم تنش های مرزی و یا تخاصماتی تشدید یافته با همسایگان. برای پاکستانی که بسیار خوشبینانه و زودهنگام از قدرت یابیِ مجدد طالبان (به عنوان بازیگرانی مطلوب در کنترل افغانستان، دستیابی به عمق استراتژیک در برابر هند، و تحقق اهداف منطقه ای) خرسند گشت، سرکشی های طالبان نوعی روی گردانیِ فرزندی ناخلف به شمار می رود.
از دیگر سو می توان گفت درگیری های جاری در امتداد مرز افغانستان و پاکستان که روندی صعودی نیز داشته است، تنش های قوت یافتِ جاری بین دو طرف را نشان می دهد که در جریان آن هر دو تلاش می کنند تا بر مناطق مرزی کنترل داشته باشند. روند تنش و تقابلات مرزی طی روزهای اخیر تشدید شده است. چنانچه حتی به گفته باشندگان ننگرهار روز جمعه، ۲۷ سپتامبر نیز درگیری میان مرزبانان پاکستانی و طالبان در ولسوالی گشته این ولایت از سر گرفته شد. اما فقدان پاسخ های رسمی از سوی هر یک از طرفین تنها بر عدم اطمینان اقزوده و نگرانی ها را در مورد تشدید بالقوه افزایش می دهد. اختلافات مرزی حل نشده، همراه با اقدامات نظامی مانند حملات موشکی و رویارویی های سنگین، تهدیدی جدی برای ثبات منطقه است. چنانچه این تنش ها بدون راه حلی دیپلماتیک ادامه یابد، ممکن است منطقه مرزی افغانستان-پاکستان که همواره ناآرام است را بی ثبات ساخته، بر امنیت و امنیت مردم محلی تأثیر بگذارد.
اما از دیگر سو به نظر می آید خاکستر نزاع میان هند و پاکستان نیز همچنان گرم است و گلایه مندی همسایگی به طرح شکایت پاکستان علیه هند در مجمع عمومی سازمان ملل نیز کشیده شد. چنانچه شهباز شریف پس از انتقاد از جنایات اسرائیل در فلسطین، اقدامات هند در کشمیر را مورد انتقاد قرار داد و تاکید کرد که مردم آنجا برای آزادی و حق تعیین سرنوشت خود مبارزه کرده اند. شایان ذکر است پاکستان به طور معمول موضوع کشمیر را در نشست سالانه سازمان ملل مطرح می کند. شریف با اشاره به لغو ماده ۳۷۰ گفت: هند برای تامین صلح پایدار باید از “اقدامات یکجانبه و غیرقانونی” دست کشیده و برای حل مسالمت آمیز مسئله جامو و کشمیر مطابق با قطعنامه ها و خواسته های شورای امنیت سازمان ملل وارد گفت و گو شود.
چنانچه به گزارش روزنامه پاکستانی داون، شهباز شریف اعلام کرد «هند به جای حرکت به سمت صلح، از تعهدات خود برای اجرای قطعنامه های شورای امنیت درباره جامو و کشمیر کنار کشیده است.» به گفتۀ او، «از ۵ آگوست ۲۰۱۹، هند گام های غیرقانونی یک جانبه ای را برای اجرای آنچه رهبران این کشور به شکلی ناخوشایند «راه حل نهایی» برای کشمیر می خوانند، آغاز کرده است» شریف همچنین هند را متهم کرد که قصد داشته جمعیت مسلمان خود را تحت سلطه خود درآورد و میراث اسلامی آنها را محو کند. وی افزود: نهصد هزار سرباز هندی مردم جامو و کشمیر اشغالی را با اقدامات سختگیرانه از جمله مقررات منع آمد و شد طولانی مدت، قتل های فراقانونی و ربودن هزاران جوان کشمیری به وحشت می اندازند.
همچنین به گفتۀ وی، «همزمان هند در یک پروژه کلاسیک استعماری از غصب سرزمین، در حال تصاحب زمین ها و املاک کشمیری ها و اسکان خارجی ها در جامو و کشمیر اشغالی در طراحی پلید خود برای تبدیل اکثریت مسلمان به اقلیت است. این تاکتیک نخ نما توسط تمام قدرت های اشغالگر به کار می رود.» نخست وزیر پاکستان گفت که هند درگیر بسط و گسترش توانمندی های نظامی خود بوده که اساسا علیه پاکستان مستقر شده است. وی افزود «هند از روی بی فکری پیشنهادات پاکستان برای یک “رژیم استراتژیک محدود” متقابل را رد کرده، رهبری آن اغلب تهدید نموده که از خط کنترل عبور و کشمیر آزاد را تصرف خواهد کرد. اما اجازه دهید بدون تردید اعلام کنم که پاکستان در برابر هرگونه تجاوز هند پاسخ قاطعانه خواهد داد.»
به گزارش هندوستان تایمز، متقابلا هند نیز در روز جمعه از حق پاسخگویی خود استفاده نموده، شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان را به دلیل اظهاراتش در مورد کشمیر در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به شدت مورد انتقاد قرار داد و آن را به عنوان “ریاکاری در بدترین حالت خود” توصیف کرد. بهاویکا منگالاناندان (Bhavika Mangalanandan)، دیپلمات هندی در نشستی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت کشوری که توسط ارتش اداره می شود، با شهرتی جهانی از تروریسم، مواد مخدر، تجارت و جنایات فراملی، “جسارت حمله به بزرگترین دموکراسی جهان” را داشته است. وی گفت «همانطور که جهان می داند، پاکستان مدت هاست از تروریسم فرامرزی به عنوان سلاحی علیه همسایگان خود استفاده می کند. به پارلمان ما، پایتخت مالی ما، بمبئی، بازارها و مکان های زیارتی حمله کرده است. لیست این اتفاقات بسیار است. اینکه چنین کشوری در هر جایی از خشونت دم زند، بدترین حالت از دورویی و ریاکاری است». بهاویکا منگالاناندان افزود: «…حقیقت آن است که پاکستان به خاک ما طمع داشته و در واقع، پیوسته از تروریسم برای اخلال در انتخابات جامو و کشمیر، بخشی جدایی ناپذیر هند، استفاده کرده است». همچنین هند با دادن هشداری به پاکستان اعلام کرد که کشور همسایه باید بداند تروریسم فرامرزی علیه هند “به ناچار عواقبی را در پی خواهد داشت”.
اما عامل دیگری که شهباز شریف در حین سخنرانی خود به آن اشاره داشت، تله بدهی ها و مواجهۀ پاکستان با مشکلات اقتصادی بود. عاملی که می توان گفت بخشی از آن همچنان به معضل نا امنی و ناکامی پاکستان در مسیر تامین امنیت داخلی باز می گردد. وی گفت دولت ضمن اولویت بندی ژئواکونومیک و اتصال منطقه ای، فاز دوم کریدور اقتصادی چین و پاکستان (سی پک) را راه اندازی کرده و شورای تسهیل سرمایه گذاری ویژه را برای بسیج سرمایه گذاری در زیرساخت های انعطاف پذیر، انرژی های تجدیدپذیر، مواد معدنی، کشاورزی پایدار و فناوری ایجاد کرده است.
در همین راستا جام کمال خان، وزیر بازرگانی فدرال پاکستان، روز ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۴ و در جریان سخنرانی برای مراسم چهلمین سالگرد تاسیس اتاق بازرگانی و صنایع اسلام آباد، از تلاش های پاکستان برای افزایش سهولت انجام تجارت به منظور جذب سرمایه گذاری خارجی، از جمله راه اندازی طرح پنجره واحد(Single Window) پاکستان جهت ساده سازی فرآیندهایی برای سرمایه گذاران خبر داد. خان خاطر نشان ساخت که شهباز شریف، فعالانه به چالش های پیش روی جامعه تجاری در حال رسیدگی بوده و یک هیئت عالی رتبه برای رسیدگی به این مسائل ایجاد شده است.
اما در مجموع نمی توان انکار کرد که اسلام آباد امروزه از سر استیصال و یا اضطرار ملی قویا تلاش دارد تا نگاه جامعه بین الملل را به چالش های فعلی و آتیِ ناشی از تحولاتِ افغانستانِ تحت حکمرانیِ طالبان و یا تحدید فعالیت های هند معطوف سازد. پاکستان قویا در تقلاست تا نشان دهد فراهم آمدن “فضای تدارکاتی” در افغانستان برای تقویت و تجهیز گروه های مخل امنیت آنهم در سیستمی نابه سامان و آشفته چون افغانستان می توانند مسبب تغییرات و اختلالات شدیدِ امنیتی در منطقه گشته، آشوب، بی نظمی و ناامنی را در سطحی وسیع و فوری سرایت دهد. اما باید گفت جریانی از قدرت یابی طالبان و بروز چالش های نفوذپذیر به کشورهای منطقه، نه صرفا نتیجه ای از یک “اثر پروانه ای” در بُعد سیاسی-امنیتیِ آن؛ بلکه ماحصلِ کاشت بذری از بی ثباتی طی سال های گذشته و درو کردن طوفان هایی از ترور، ناامنی و هرج و مرج در آینده بوده است. پروسه ای پروژه محور و بلند مدت که پاکستان نیز از ابتدای امر در آن بی تاثیر نبوده است. زیرا پاکستان خود کشوری حامی طالبان در دهه ۹۰ بود. در کل باید گفت تحلیل گران بر این باورند پاکستان بایستی رویکرد انعطاف پذیرتری برای مهار ستیزه جویی در پیش گیرد که شامل جلب حمایت جمعی و مشارکت همه ذینفعان شود. اما نکته نگران کننده آن است که حمایت عمومی و جمعی از عملیات نظامی ناچیز است.