بُردی استراتژیک: توافق گوادر میان پاکستان-ترکمنستان و بازتعریف تجارت منطقه ای

۹ مهر (میزان) ۱۴۰۳ – ۳۰ / ۹/ ۲۰۲۴

نویسنده: محمد حارث

نویسندۀ مطلب حاضر که محقق و تحلیلگر سیاسی در اسلام آباد بوده و غالبا در رابطه با مسائل جنوب آسیا فعالیت دارد، براین باور است که توافق گوادر میان پاکستان و ترکمنستان نقطه اوجِ طلایه داری اسلام آباد در رهبریِ موقعیتی راهبردی برای تجارت منطقه ای و پیوند آسیای مرکزی به جنوب آسیا خواهد بود؛ و گوادر نیز در این میانه به گل سرسبد منطقه و منبعِ قدرت افزایی پاکستان بدل خواهد شد. اخیرا شاهد فعالگراییِ کشورهای آسیای میانه خصوصا برقراری مناسبات دیپلماتیک با افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان بوده ایم. چنانچه چندی پیش جریان پذیرش سفیر طالبان از سمت ازبکستان خبرساز شد. اما ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۴ رشید مردوف وزیر امور خارجه ترکمنستان اعلام کرد که عشق آباد بیش از ۱٫۵ میلیارد دلار در پروژه های مشترک با افغانستان سرمایه گذاری کرده است. پیشتر نیز در ۱۱ سپتامبر، قربانقلی بردی محمداف، رئیس‌جمهور سابق ترکمنستان و محمد حسن آخوند، نخست ‌وزیر اداره موقت طالبان، رسما ساخت منطقۀ سرحد‌آباد-هرات (فاز اول)خط لوله گاز تاپی به طول ۱۸۰۰ کیلومتر که از سال ۲۰۱۸ متوقف شده بود را از سر گرفتند. شایان ذکر است پس از تکمیل، خط لوله تاپی سالانه حدود ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز از میدان گازی گالکینیشِ ترکمنستان به پاکستان و هند منتقل می شود که از ولایات هرات، فراه، هلمند و قندهار افغانستان می گذرد. پاکستان و هند هر یک ۴۲ درصد و افغانستان ۱۶ درصد گاز را خریداری خواهند کرد. پاکستان با دخیل بودن در پروژه های مهمی نظیر تاپی، پیوند سیاسی و اتصالات تجاری میان دو منطقه را به خوبی درک کرده، ظاهرا قصد دارد از تحرکات اقتصادی-سیاسی کشورهای آسیای میانه نهایت بهره برداری را داشته باشد. از این رو تصمیم دارد با تکیه بر موقعیت جغرافیاییِ استراتژیک بندر گوادر کشورهای منطقه را به موقعیت دریایی خود وابسته سازد. در نتیجه توافق گوادر میان پاکستان و ترکمنستان راهگشای این مسیر برای پاکستان خواهد بود.

………………………………………..

با تغییر دینامیک و پویایی های قدرت جهانی، پاکستان در خط مقدم چشم انداز ژئوپلیتیکی جدیدی قرار گرفته و با امضای یادداشت تفاهم آتی با ترکمنستان برای دسترسی به بندر گوادر، نقش خود را به عنوان یک کانون و مرکزی اصلی قدرت منطقه ای استحکام می بخشد. این ترقی و توسعه، تحت چارچوب گسترده تر کریدور اقتصادی چین و پاکستان (سی پک)، دیگر تنها یک توافق تجاریِ صرف نبوده، بلکه ایده و تدبیری رندانه و هوشمندانه در تعقیبِ اهداف اقتصادی و استراتژیک پاکستان است که با دقت نظر و دوراندیشی ترتیب یافته است. بدین ترتیب می توان گفت با توافق فوق الذکر، پاکستان نه تنها می تواند نبض حیات اقتصادی خود را به سمت ترکمنستان بسط و گسترش داده، بلکه موقعیت خود را به عنوان پلی بین آسیای مرکزی و دریای عرب تقویت نموده، در نتیجه نفوذ خود را در کل منطقه ای که با رقابت برای مسیرهای تجاری و منابع مشخص شده است، حفظ خواهد کرد.

گوادر؛ فانوسی نورانی در چشم انداز استراتژیک پاکستان

بندر گوادر که زمانی بندری متروکه در سواحل پاکستان محسوب می شد، اکنون به رکن اساسی و محوری برای استراتژی منطقه ‌ای پاکستان تبدیل شده است و امضای تفاهم نامه با ترکمنستان می تواند گوادر را به یک قطب تجاری کلیدی دریایی ارتقا می دهد. ضمن آنکه موفقیت و پیشبرد این روند می تواند جریانِ تجارت را نه تنها برای پاکستان، بلکه برای کل منطقۀ آسیای مرکزی نیز تسهیل سازد. بدین ترتیب می توان گفت تبدیل پاکستان به کریدوری اتصال دهنده میان کشورهای غنی از انرژی در منطقۀ آسیای مرکزی به بازارهای جهانی، بازتاب و انعکاسی از چشم اندازِ استراتژیک پاکستان را مشخص خواهد ساخت.

همچنین می توان گفت برای ترکمنستان، این کشور محصور در خشکی که با محدودیت ‌هایی در مسیرهای تجاری خود مواجه می باشد، بندر گوادر دروازه ‌ای بی همتا به روی دریای عرب محسوب می شود. این توافق ضمنِ آنکه به ترکمنستان فرصتی می بخشد تا وابستگی های تجاری خود را تنوع و تکثر بخشد، امکان دسترسی آن به بازارهای آفریقا، خاورمیانه و جنوب آسیا را نیز فراهم می آورد. اما اشتباه نکنید، این جریان تنها به دستاوردهای اقتصادی ترکمنستان مربوط نمی شود؛ بلکه پاکستان در حال ارسال پیام روشنی به کشورهای منطقه نیز می باشد؛ پیامی بر این مبنا که گوادر آیندۀ تجارت منطقه ای است و کشور پاکستان مدیر و متولی آن می باشد.

در چارچوب و ساختار ژئوپلیتیک جهانی نیز این تفاهم نامه تاییدی مجدد از کنترل پاکستان بر یکی از مهمترین و حیاتی ترین اتصالات دریایی در جهان است. از آنجایی که کشورهای بسیاری برای نیازهای تجاری خود به گوادر چشم دوخته اند، پاکستان موقعیت خود را نه تنها به عنوان یک تسهیلگر اقتصادی، بلکه به عنوان بازیگری استراتژیک که قادر به شکل دادن به سیاست های تجاری منطقه است نیز تقویت می کند.

ظهور پاکستان به عنوان کانون محوری تجارت منطقه ای

باید اشاره داشت که امضای این تفاهم نامه صرفا دستاوردی از یک بردِ منفک و تک بُعدی نبوده، بلکه بخشی از یک استراتژی گسترده تری است که هوشمندانه تحت پروژۀ سی پک (کریدور اقتصادی چین و پاکستان) پاگرفته و پیش رفته است. با اعطای دسترسی ترکمنستان به گوادر، پاکستان عملا دامنه نفوذ و پیشروی سی پک را فراتر از پارامترهای اصلی آن افزایش داده و این دستاورد کمی نیست. بلکه اقدامی محسوب می شود که پاکستان را به عنوان نقطه ثقلی پیوند دهنده و مرکزی در شبکه وسیعی از مسیرهای تجاری که از چین به آسیای مرکزی و از آنجا به دریای عرب گسترش می یابد، قرار خواهد داد.

بدین ترتیب می توان گفت اکنون پاکستان در جایگاهِ پیشران و محرکِ جریانِ اتصال جنوب به آسیای مرکزی قرار داشته و با حمایت کشور چین، توانایی اسلام آباد در بهره برداری از پتانسیل کامل سی پک نیز به طور فزاینده ای آشکار می شود. باید گفت اتکای ترکمنستان به پاکستان برای دسترسی تجاری، گواهی براین امر می باشد. ترکمنستان، به عنوان اولین کشور آسیای مرکزی که چنین توافق نامه ای را امضا کرد، راه را برای سایر کشورهای منطقه آسیای مرکزی هموار، و زمینه را برای تعمیق نفوذ پاکستان در منطقه فراهم می کند.

موقعیت استراتژیک گوادر اغراق آمیز و همراه با بزرگنمایی نیست. بلکه گوادر با قرار گرفتن در تقاطع مسیرهای تجاری عمده جهانی، برای کشورهای آسیای مرکزی که به دنبال دسترسی به دریای عرب هستند، مزایای بی نظیری را ارائه می دهد. این تفاهم نامه نه تنها تسلط پاکستان در تجارت منطقه ای را تقویت می کند، بلکه تاییدی مجدد بر بلندپروازی های بیشتر اسلام آباد در سایۀ پروژۀ کریدور سی پک و تبدیل شدن پاکستان به دروازه ای برای شکوفایی اقتصادی منطقه خواهد بود.

تقویت پیوندهای اقتصادی و راهبردی با آسیای مرکزی

درحالی که مزایای اقتصادی این معامله قابل توجه می باشد، تاثیرات ژئوپلیتیکی آن نیز به همان اندازه حائز اهمیت است. رابطه پاکستان با ترکمنستان تنها در زمینه اقتصادی نبوده؛ بلکه در وجهی دیگر پیرامونِ استحکام نفوذ پاکستان در منطقه آسیای مرکزی محسوب می شود؛ منطقه ای که به طور فزاینده در حال تبدیل شدن به صحنه رقابت ها برای دسترسی به انرژی و مسیرهای تجاری است. پس این تفاهم نامه نمادی از توانایی پاکستان دز جذب کشورهای آسیای مرکزی به حوزه نفوذ خود، از طریق پیشنهادات اقتصادی استراتژیک مانند گوادر است.

با توجه به اینکه ترکمنستان نیز در پروژه هایی مانند خط لوله انتقال گاز تاپی و پیوندهای فیبر نوری مشارکت داشته است، این توافقنامه گسترش طبیعی همکاری رو به رشد بین دو کشور محسوب می شود. اما پیام اصلی این توافق واضح است: پاکستان تنها شریک پایداری است که می تواند دسترسی کشورهای محصور در خشکی را به دریا فراهم کند. تفاهم نامه مذکور نقش پاکستان را به عنوان کشور تسهیلگر در یکپارچه سازی و ادغام آسیای مرکزی در اقتصاد جهانی تقویت کرده و در عین حال منافع اقتصادی و استراتژیک خود را نیز تامین می کند.

با  پیشرویِ جریانی از درک و دریافتِ بهتر کشورهای آسیای مرکزی از پتانسیل گوادر به عنوان یک مرکز تجاری، نفوذ پاکستان در منطقه نیز به طور فزاینده ای افزایش خواهد یافت. اما آنگونه که اشاره شد، این موفقیت تنها یک بُرد تجاریِ صرف نبوده، بلکه مانوری استراتژیک و راهبردی نیز محسوب می شود که موقعیت پاکستان را به عنوان پیشتازی منطقه ای که قادر به ایجاد یکپارچگی اقتصادی و تضمین ثبات ژئوپلیتیکی است، تثبیت می کند.

عصر جدید دیپلماسی اقتصادی

تفاهم نامه گوادر-ترکمنستان به عنوان نشان و نمادی از تغییر جهت پاکستان به سمت دیپلماسی اقتصادی نیز هست. پاکستان با قرار دادن خود در موقعیتی خاص به عنوان دروازه تجارت آسیای مرکزی، قادر خواهد بود اهداف اقتصادی خود را با استراتژی ژئوپلیتیک گسترده ترش همسو سازد؛ که این جریان با سیاست های انزواطلبانۀ پاکستان در گذشته بسیار فاصله دارد. امروز پاکستان درهای خود را به روی یکپارچگی منطقه ای باز کرده و از همکاری اقتصادی به عنوان ابزاری برای افزایش نفوذ استراتژیک خود استفاده می کند.

توافق مذکور با ترکمنستان می تواند به الگویی برای توافقات آتی با دیگر کشورهای آسیای مرکزی تبدیل گشته و کشورهای بیشتری را به چارچوب کریدور سی پک بکشاند. از آنجایی که این کشورها به دنبال جایگزینی برای مسیرهای تجاری سنتی شمال هستند، پاکستان نیز عملا در موقعیتی قرار دارد که برای آنها دسترسی به بازارهای بین المللی را فراهم سازد. بدین ترتیب، تفاهم نامه پاکستان با ترکمنستان آغاز مسیری است که می تواند به یک تغییر منطقه ای به سمت گوادر -به عنوان قطب اصلی تجارت جنوب آسیا و آسیای مرکزی- تبدیل شود.

آنچه امروز شاهدش هستیم، تحول و دگردیسیِ راهبری است؛ تحولی که در جریان آن، رهبری پاکستان از مزایای موقعیت جغرافیایی خود و همسویی آن با چین تحت پروژۀ سی پک بهره برده تا پویایی تجاری منطقه را تغییر دهد. بنابراین نمی توان ثباتی ژئوپلیتیکی که از چنین وابستگی متقابل اقتصادی نشات گرفته را نادیده گرفت. پاکستان با تعمیق روابط خود با آسیای مرکزی از طریق تجارت، زمینه را برای آینده ای فراهم می کند که در آن ثبات منطقه ای و رشد اقتصادی دست به دست هم دهند.

گوادار به عنوان گل سرسبد تجارت منطقه ای در آینده

واضح است که با گذشت زمان و با خشک شدن جوهر این تفاهم نامه، آینده گوادر روشن تر از همیشه است. چراکه پاکستان خود را به عنوان متولی و سرپرست یکی از استراتژیک ترین دارایی های دریایی در منطقه قرار داده است. ضمن آنکه باید اشاره داشت دسترسی ترکمنستان به گوادر به عنوان یک کاتالیزور عمل خواهد کرد و کشورهای بیشتری را به مدار پاکستان می کشاند و از اینرو، گوادر به عنوان مرکز بلامنازع تجارت منطقه ای مستقر می سازد.

بنابراین باید گفت این توافقی مرتبط با دیروز و امروز نبوده، بلکه آیندۀ اتصال و همکاری منطقه ای را شکل خواهد داد. با کشیده شدن پای ترکمنستان به این توافق، آینده گوادر به عنوان سنگ بنای تجارت جنوب آسیای مرکزی تضمین شده است. در نتیجه این تفاهم نامه تنها یک پیروزی برای اقتصاد پاکستان نبوده، بلکه بُردی برای چشم انداز راهبردی این کشور است. همان گونه که منطقه به آینده چشم دوخته است، قاطعانه می توان گفت گوادر همچنان گل سرسبد راهبرد تجاری پاکستان بوده، رونق منطقه ای را به پیش برده و جایگاه پاکستان را در مرکز ژئوپلیتیک جنوب آسیای مرکزی تضمین می کند.

منبع: اوراسیا ریوویو