دیورند: خط سرخ کابل و اسلام آباد

۱۷ آبان(عقرب)۱۳۹۹- ۲۰۲۰/۱۱/۴

مقدمه

«هم مسیر صلح و هم مسیر جنگ افغانستان از پاکستان می گذرد» این گزاره به یک اصل در روابط بین اسلام آباد و کابل بدل شده است. این دو کشور از زمان به وجود آمدن پاکستان در سال ۱۹۴۷ تاکنون با هم اختلافات شدیدی داشتند. سازماندهی جنگ افغانستان توسط ارتش آی اس آی پاکستان و حمایت از طالبان به عنوان اصلی ترین اپوزیسیون دولت کابل و عامل اصلی تداوم جنگ در کشور، مهم ترین دلیل برای روابط تیره بین دو کشور را شامل می شود. پاکستان به دلایل مختلف هچون رقابت سخت با هند به دنبال نفوذ بیشتر در افغانستان است. در این میان آنچه از دیرباز محل اختلاف دو پایتخت بوده،مسئله دیورند به عنوان مرز رسمی بین دو کشور است. این خط از سال ۱۸۹۳ تا به امروز به محور منازعه دو کشور تبدیل شده. امری که هیچ یک از طرفین حاضر به امتیاز دادن به جانب مقابل و ختم منازعه نیستند. این خط برای افغان ها یک اصل مهم ملی و خط سرخی است که به هیچ وجه قابل معامله نیست. برخلاف افغانستان، اسلام آباد دیورند را به عنوان مرز رسمی، تمامیت ارضی برای پاکستان می داند.

چرا دیورند مهم است؟

نزدیک به یک قرن است که هیچ دولتی در افغانستان از سلطنت طلب گرفته تا کمونیست،اسلام گرا و دموکراتیک  دیورند را به عنوان یک مرز بین المللی نپذیرفتند. هرچند تمامی کشورهای جهان معتقد هستند که از لحاظ حقوقی دیورند مشروعیت دارد و مقاومت افغانستان از پذیرش این امر هیچ ادله قانونی ندارد اما آنچه واضح است این مسئله می باشد که نزاع بر سر دیورند نه ماهیت حقوقی بلکه ماهیت سیاسی دارد. برای نخبگان سیاسی افغانستان، دیورند به عنوان ابزاری برای فشار در برابر پاکستان است. در جنگ نامتقارن و اعلام نشده بین دو کشور نخبگان سیاسی افغانستان می توانند با به رسمیت نشناختن این خط از اسلام آباد امتیاز بگیرند هرچند پاکستان همواره از دادن امتیاز به طرف مقابل اجتناب کرده است. دولت مردان کابل به خوبی دریافته اند که اگر دیورند را طبق خواسته پاکستان قبول کنند هیچ چیزی دریافت نخواهند کرد. و پاکستان همچنان به حمایت از طالبان ادامه خواهد داد.

 بحث دیگری که دیورند را بین سیاستمداران افغان به ویژه نخبگان پشتون برجسته می کند، استفاده از این مسئله برای نفوذ بین اقوام پشتون است. پشتون ها مدت هاست که از یک خلا رهبری که مورد قبول همه پشتون ها باشند، رنج می برند. بازگشت الیت های تحصیلکرده در غرب پشتون به بطن جامعه علی رغم تلاش های آنها نتوانستد این خالیگاه رهبری بلامنازع را حل کند. در این میان هرچند طالبان در دوره ای کوتاه موفق به یک سو کردن ملاهای مدارس دینی شوند اما باز هم این شکاف رهبری پر نشد و در مناطق قبایلی پشتون نشین هنوز هم ملاها نسبت به سایر طبقات از برتری برخوردار هستند مانعی که نخبگان سیاسی این قوم با آن رو به رو هستند.  بنابراین، خط دیورند ظرفیت آن را دارد که محلی باشد برای گردهم آمدن تمام پشتون ها تا ناسیونالیسم قومی شان شکل بگیرد.بنابراین، الیت پشتون در افغانستان دیورند را به مثابه ابزاری برای تقویت قدرت و برد در  بازی سیاسی می دانند. طبیعتا گذشتن ساده نسبت به این مسئله این هدف را دشوار می کند.

در مقابل، پاکستان همواره درصدد آن بوده است که «دیورند» به عنوان مرز بین المللی بین دو کشور رسمیت بیابد. هدف اصلی این امر تلاش برای نفوذ و گسترش عمق استراتژیک پاکستان در افغانستان و مقابله با نفوذ هند در کشور است. پاکستان در مسئله دیورند خواهان این است که بدون هیچ امتیازی از طریق فشار بر کابل به وسیله طالبان نیات خود را در این رابطه عملی سازد. یکی دیگر از دلایلی که پاکستان می کشو تا به هر قیمتی افغانستان را وادار به پذیرش خط دیورند کند،مسئله پشتون ها دو طرف مرز به ویژه پشتون های پاکستان است. حدود ۳۰ میلیون پشتون در پاکستان زندگی می کنند. این گروه در تحولات این کشور همواره به عنوان جریانی مهم نقش ایفا کرده است اما سیاست دولت در قبال این گروه خشن و نادیده انگاشتن آنها در روند های مهم سیاسی است. این در حالی است که این گروه روابط پایداری با پشتون های اطراف دیورند در خاک افغانستان دارند. امری که همواره از سوی دولت کابل مورد حمایت قرار گرفته است.  حمایت های مداوم افغانستان از نیروای پشتون پاکستان برای اسلام آباد زنگ خطر بزرگی را به صدا دراورده است. این کشور این مسئله را تهدید بالقوه برای امنیت ملی خود به حساب می آورد. اما این مسئله به نظر کارشناسان این حمایت های دولت می تواند به ضرر پشتون های دو طرف ختم شود.

یکی دیگر از مسائلی که این خط را جنجالی ساخته است، در حالی که مذاکرات بین دولت افغانستان و طالبان برای رسیدن به یک اجماع روی موضوعات سیاسی داخلی، امنیتی و حقوق بشر در دوحه جریان دارد، اما پاکستان بنا بر عامل مهم به نام «خط دیورند» هنوز به عنوان یک چالش مهم و طولانی‌مدت برای ثبات خارجی افغانستان موجود است. افغانستان به عنوان بازیگری مهم در روند صلح می تواند از این مسئله به عنوان ابزاری برای تحقق خواست خود پیرامون دیورند استفاده کند هرچند اختلافات مرزی کابل و اسلام آباد در دستور کار مذاکرات نیست. انتظار هم نمی‌رود که این موضوع بتواند مانعی برای هرگونه توافق نهایی صلح ایجاد کند. با این وجود، حل‌و‌فصل مناقشات بیرون‌مرزی به اندازه یک توافق صلح داخلی تا زمانی که بی‌ثباتی در آن سوی مرز ادامه داشته باشد، مهم و حیاتی است. . به هر صورت، مسئله دیورند برای هر دو طرف یک بحث حیاتی و گره خورده به منافع ملی و بقای کشور است. پاکستان هرچند بارها اعلام کرده است که هیچ مناقشه ای بین دو طرف نیست و وجود هرگونه مناقشه را انکار می کند. این کشور بارها اعلام کرده است که تنها هدف آنها از تلاش برای شناخته شدن خط به عنوان مرز دو کشور فقط کنترل مرزهایش است این درحالی است که از خرداد سال ۱۳۹۶ این کشور حصارکشی خود را آغاز کرده و حتی برج های نظارتی را ساخته است که نشان از این دارد که هدف فراتر از کنترل مرز است.

چشم انداز

درگیری بین دو طرف افغانستان و پاکستان یکی از سخت ترین موضوعات بین دو طرف خواهد بود. این مسئله حتی با حضور طالبان در بخشی از بدنه قدرت در افغانستان به عنوان مجرای نفوذ اسلام آباد در کابل به چند دلیل لاینحل خواهد ماند: نخست آنکه حتی در دوره طالبان هم این گروه حاضر به رسمیت بخشیدن به این خط به عنوان مرز رسمی بین دو طرف نشدند.از طرف دیگر در پروسه صلح هیچ صحبتی تاکنون از خط دیورند  آورده نشده است. هرچند این دو بی ارتباط به یکدیگر نیستند. دیورند یک خط سرخ و بحث ملی برای افغانستان و شهروندان این کشور است که حتی با تغییر حکومت به راحتی مشکل حل نخواهد شد. دوم آنکه، در حال حاضر تغییر مرز کاری بسیار سخت خواهد بود. جامعه جهانی مرز کنونی بین دو کشور را قانونی و از لحاظ حقوقی بین الملل مشروع می داند. بنابراین، تغییر این خط برای افغانستان که در تمام ابعادش یک کشور وابسته و به شدت تکیه بر جامعه جهانی است دشوار است که بتواند به آنچه در سر دارد برسد. از طرف دیگر، درگیری ها و بحث ها در دو طرف تا مدت طولانی همچنان پابرجا خواهند بود. هم بحث ثبات در افغانستان یک فرآیند زمانبر است و هم مسئله جنبش تحفظ پشتون در پاکستان به این راحتی حل نخواهد شد. حل این مناقشه نیاز به دیپلماسی فعال و قدرتمند دارد. در حال حاضر حکومت افغانستان دارای ظرفیت برای مقابله با این مسئله ندارد. با این حال در بدترین حالت، اگر مذاکرات صلح شکست بخورد، کشور در شرایط بسیار وخیم تر رو به رو خواهد شد که قطعا منجر به دخالت های بیشتر پاکستان در کشور و حمایت بیشتر از طالبان خواهد شد. امری که بحث دیورند را به  به چالش بزرگی تبدیل خواهد کرد. چرا که بلاتکلیفی درباره این خط، محلی که عمده قاچاق به کشور و حملات ترورویستی از اینجا نشات می گیرد.