محمد حنيف اتمر افغانستان، مهره ی سیاسیِ برجسته اما با جایگاهی متزلزل در معادلات سیاسی

۲۲ فروردین (حمل) ۱۴۰۰ – ۱۱ / ۴/ ۲۰۲۱

محمد حنیف اتمر، مهره ی سیاسیِ برجسته اما با جایگاهی متزلزل در معادلات سیاسی

محمد حنيف اتمر افغانستان

طی روزهای اخیر زمزمه هایی از احتمال برکناری «محمد حنیف اتمر» وزیر امورخارجه افغانستان به گوش می رسد. برخی گمانه زنی های مطرح شده در این رابطه از تنش های مختلف داخلی و بعضا مرتبط با صلح افغانستان و مسائل پیرامون آن نشات می گیرد.

در پیِ اختلافاتِ حنیف اتمر با اشرف غنی در سایه ی مسائل صلح افغانستان (دریافت نامه ی آنتونی بلینکن)، حنیف اتمر نارضایتی خود از بی اعتنایی های داخلی به اصول دیپلماتیک و تلاش های غیراصولی و همچنین دخالت های حمد الله محب، مشاور امنیت ملی و فضل محمود فضلی رئیس اداره امور ریاست جمهوری در دور زدن وزارت خارجه، و همچنین تلاش آنها برای دیدار با سفرا و نمایندگان دیپلماتیک کشورها را دلیلی برای تسلیم استعفایش مطرح کرده است.

گلایه ی اتمر به اشرف غنی با این استدلال مطرح شد که به دلیل آشفتگی های دیپلماتیک، حرمت وزارت امور خارجه خدشه دار شده و در نتیجه این امر شاهد هستیم که ایالات متحده بی اعتنا به اصول دیپلماتیک، نامه ی آنتونی بلینکن را از طریق سفارتش به رئیس جمهور می فرستد. (در حالی که نامه بایستی از طریق وزارت امور خارجه به دست رئیس جمهور می رسید).

از سوی دیگر اما ناکارآمدیِ اتمر در ایجاد یک اجماع منطقه ای و همچنین فعالیت ها و سفرهای منطقه ایِ اخیر طالبان به کشورهای مختلف موجبِ شکایت اشرف غنی از اتمر و عملکردِ وی گردیده است. اما نکته ی قابل توجه آن است که اشرف غنی با تمامِ تضاد و اختلافات موجود با اتمر، همواره تلاش کرده وی را به خود نزدیک نگه دارد.

چنانکه در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۴۰۰ اشرف غنی با اهدای نشان دولتی غازی امان الله خان به محمد حنیف اتمر، از عملکرد و فعالیت دستگاه دیپلماسی کشور برای برگزاری نهمین نشست وزرای امور خاجه کنفرانس قلب آسیا-پروسه استانبول و کنفرانس ۲۰۲۰ افغانستان در ژنو تقدیر و تشکر به عمل آورد.

به گفته ی نشانه نیوز، رییس‌ جمهور غنی همزمان با اهدای این مدال‌ ها گفته است که وزارت خارجه در زمان مدیریت محمد حنیف اتمر توانسته اجماع منطقه‌ ایی و بین‌المللی را پیرامون روند صلح کشور شکل دهد. این در حالی است که به دنبال برکناری مسعود اندرابی از وزارت امور داخله و بالا گرفتن تنش‌های سیاسی میان ارگ و سپیدار، احتمال برکناری محمد حنیف اتمر از وزارت امور خارجه و جابه‌ جایی شخصی از تیم عبدالله در این وزارت مطرح شده است.

اما این دوگانگی در برخورد سیاسی کرزی را چگونه می توان توجیه کرد؟

به طور کلی با در نظر گرفتنِ این امر که حنیف اتمر پس از کناره گیری از منصب مشاور امنیت ملی افغانستان (در سال ۲۰۱۸) غالبا در جایگاه منتتقد اشرف غنی بوده و به نوعی رقیبِ وی (از پیش از انتخابات ریاست جمهوری) محسوب میشد، طبقِ اصولِ رفتارهای سیاسی بهترین ترفند آن است که رقیب (دشمن) را در پیش چشم خود نگاه داشت. اما اشرف غنی در کنار این سیاست به اتمر نشان می دهد که سنبه اش نیز پرزور تر است.

در زمانِ فعالیت اتمر به عنوان مشاور امنیت ملی، وی به عنوان نزدیک ترین فرد به جناح اشرف غنی شناخته میشد. تا جایی که اتمر را سایه ی رئیس جمهور افغانستان و سپر بلای غنی می دانستند. با این حال تنش و اختلافات این دو هیچ گاه پنهان نبوده است. چناچه حنیف اتمر حتی گاهی در سخنرانی های خود خواستار استفعای رئیس جمهور نیز شده بود. چنانچه وی در تیرماه ۱۳۹۸ در گردهمایی کابل از حکومت غنی انتقاد آن را نامشروع اعلام، و تلویحا وی را به تعرض به قانون اساسی متهم کرد. از دیگر سو غنی نیز همواره سعی داشته اتمر را در مواقع حساس از میدان به در کند.

پشت پرده ی تسلیم استعفانامه حنیف اتمر

برخی تحلیلگران سیاسی اقدامِ اتمر برای تسلیم نامه ی استعفای خود را به نحوی تحمیلی و بالاجبار دانسته اند. با فرضِ این احتمال شاید بتوان برای این دست واکنش های تندِ و قاطعانه ی اشرف غنی آن هم با توجه به عزل و نصب های اخیرِ وی در چند ماه گذشته دو عامل را مطرح کرد:

الف) مخالفت شدید غنی با طرحِ پیشنهادیِ آمریکا برای ایجاد حکومتی موقت و در مقابل عدم مخالفتِ اتمر، و بلکه به نحوی رضایت وی با این مسئله. چنانچه پیشتر خلیلزاد طی دیدارهای خود با عبدالله عبدالله، حامد کرزی، عبدالرب رسول سیاف، حنیف اتمر و حمدالله محب از سه طرح برای نظام آینده ی افغانستان پرده برداشت و بدین خاطر به باور برخی این امر شاید حاکی از آن باشد که در آینده افرادی چون اتمر در فکر رسیدن به ریاست دولت مشترک هستند. بدین ترتیب غنی دست پیش را گرفته و این چنین به اتمر واکنش نشان داده است.

با انتشار نامه ی آنتونی بلینکن و طرح پیشنهادی برای مصالحه با فغانستان و واکنش های مقامات سیاسی رسمی در حکومت افغانستان چون اشرف غنی و امر الله صالح، شاهدِ آن بودیم که در جناح رئیس جمهور غنی، حنیف اتمر وزیر امور خارجه ی دولت وی، برخلافِ اشرف غنی واکنش تند و خصمانه ای به نامه ی بلینکن نداشت.

بدین ترتیب این موضع گیری حنیف اتمر وی را در جناح مقابل اشرف غنی و حلقه ی سیاسی وی قرار می دهد. واکنشی که در مجامع بین سیاسی افغانستان به نحوی تمایل وی به رضایت تعبیر و تفسیر شد. اما در واقعیت نیز وی اذعان کرد که مردم نباید نگران این طرح باشند چون این طرح به نفع مردم افغانستان است.

ب) اما عاملِ دیگری که اشرف غنی را به سمتِ کنار زدن برخی افراد و اتخاذ تصمیمات جدید در چینش جدید معادلات سیاسی این کشور سوق داده است، تلاش وی درراستایِ تسلیم وزارت امور خارجه به دکتر عبدالله با معاوضه و گرفتنِ وزارت امور داخله است.

پس از ارائه ی استعفانامه حنیف اتمر به رئیس جمهور اکنون رایزنی ها و زمینه سازیِ های فشرده ای میان اطرافیان اشرف غنی و عبدالله عبدالله آغاز شده تا اختلافِ سیاسی ای که پس از برکناریِ مسعود انداربی از وزارت امور داخله میان ارگ و سپیدار ایجاد شده است را، با معاوضه ی وزارت امور داخله و خارجه تلطیف و ترمیم کند.

یک گروه سه نفره متشکل از حمدالله محب، معصوم استانکزی، و مصطفی مستور در حال مذاکره و رایزنی هستند تا معامله ی جدید بر سرواگذاری وزارت امور داخله به تیم اشرف غنی و وزارت امور خارجه به تیم عبدالله عبدالله شکل گیرد. این اقدامات در پی آن است که ارگ ریاست جمهوری برای بهبود امور امنیتی و ایجاد هماهنگی و نظم بیشتر در بخش امنیت، وزارت های امنیتی را به طور یکدست در اختیار داشته باشد.

در پیِ تلاش های برای معاوضه ی وزارت امور داخله و خارجه، سه معینیت دیگر نیز به آقای عبدالله پیشنهاد شده است. اما عبدالله عبدالله با این تصمیم مخالفت کرده و تمایلی برای از دست دادن وزارت امور داخله ندارد. و تمایل وی بیشتر برای نامزد وزیری امور داخله ادیب فهیم پسر مارشال محمد قسیم فهیم است. (کریمی، ۱۴۰۰)

شخصیت و فعالیت های محمد حنیف اتمر

اتمر متولد ۱۳۴۷ از ولایت لغمان با قومیت پشتون و دارای مدرک کارشناسی ارشد در پالیسی عامه و مطالعات توسعه پس از جنگ از دانشگاه یورک، انگلستان است. وی با ورود مجاهدین به کابل به انگلیس رفت و از سال ۲۰۰۱، در دوران پساطالبان و با بازگشت از انگلیس، در مرکز سیاست های افغانستان و تصمیم گیری های مهم این کشور قرار داشت.

اتمر در پست های کلیدی چون وزیر توسعه روستا در دولت انتقالی حامد کرزی از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۶، و وزیر معارف (آموزش و پرورش) از سال ۲۰۰۶-۲۰۰۸ در این کشور فعالیت کرده است. همچنین از ۲۰۰۸-۲۰۱۰ وزیر داخله (کشور) و از ۲۰۱۴-۲۰۱۸ نیز به عنوان مشاور امنیت ملی در دولت بوده است. بدین ترتیب اتمر سال ها در افغانستان یکی از شخصیت های اصلی و برجسته بوده است.

وی توافق نامه امنیتی دوجانبه ۲۰۱۴ را با ایالات متحده امضا كرد و توافق نامه صلح ۲۰۱۶ با حزب اسلامی را نیز منعقد کرد. توافق نامه حزب اسلامی اولین توافق صلح موفقیت آمیز بین دولت افغانستان و شورشیان بود و وی پس از آن مشتاق ایجاد قرارداد صلحی با طالبان نیز بود.

اتمر همچنین نقش محوری در بازیابی اعتماد ناتو به افغانستان داشت و تحت نظارت و فرماندهی نیروهای امنیتی افغانستان، با کمک نیروهای آمریکایی در این کشور، مبارزات علیه دولت اسلامی ولایت خراسان و اقدامات ضد تروریسم را ادامه داد. لیکن وی در سال ۲۰۱۸ با ارجاع به نگرانی هایش در مورد اوضاع امنیتی کشور، بی ثباتی سیاسی و همچنین اختلاف نظر با رئیس جمهور اشرف غنی در مورد موضوعات اصلی سیاسی، از سمت خود در مشاور امنیت ملی افغانستان استعفا داد.

بنابراین به طور کلی می توان گفت حنیف اتمر تقریبا در هر تصمیم مهم دولت شرکت داشته است. مواردی چون: سرکردن و تعامل با جنگ سالاران قدرتمند، سیاست های قومی، سیاست خارجی، وساطت و میانه داریِ معاملات سیاسی و مذاکرات با طالبان. (Katawazai, 2018)

از سوی دیگر به باور برخی، اتمر یک جاسوس سابقِ تحصیل کرده از انگلیس است که به سیاستمدار و فعال امور بشردوستانه تبدیل شد. یکی از نافذترین و قدرتمندترین چهره هایی است که در حین نزدیکی به اشرف غنی می تواند آینده ی وی را نیز به چالش بکشد.

غالبِ ژنرال های اروپایی و آمریکایی که با حنیف اتمر کار می کردند به ویژه در جریانِ نامزد شدنِ وی برای انتخابات افغانستان، وی را مردی می دانستند که در یک بحران می شود رویش حساب باز کرد. اتمر برای بسیاری از افراد در جامعه بین المللی و منطقه ای در زمینه های مختلف از حقوق زنان گرفته تا ایجاد اجماع منطقه ای و جهانی در مورد روند صلح افغانستان مرد قدرتمندی بوده است.

وی پیش از ایفای نقش خود به عنوان مشاور امنیت ملی افغانستان، یک تاجر موفق و رئیس یک حزب سیاسی مهم، یعنی حزب حق و عدالت بود، که افغان های میانه رو و تحصیل کرده غربی را برای حمایت از حقوق سیاسی و انسانی همه افغان ها گرد هم می آورد. اتمر همچنین فعالیت طولانی و برجسته ای در فعالیت های بشردوستانه و انکشافیِ افغانستان داشت (گرچه درمقابل برخی مخالفان وی نیز، اتمر را به اختلاس های گسترده و جاسوسی برای کشورهای انگلستان، روسیه، پاکستان و برخی کشورهای عربی متهم کرده اند).

وی در زمان طالبان ریاست چندین سازمان غیردولتی مانند کمیته بین المللی نجات و کمیته نروژ برای افغانستان را بر عهده داشت و برای ارائه کمک های بشردوستانه و پروژه های انکشافی به سراسر افغانستان سفر کرد. او مردیست که دوران مختلفی را تجربه و چهره های زیادی به خود دیده است. چنانچه بسیاری وی را به عنوان یک واسطه، مذاکره کننده و یا حتی مدیر عالی پروژه، کسی که از اعتماد افغان ها و اهدا کنندگان برخوردار بود، قلمداد کرده اند.

همچنین به باور برخی ناظران وی پیشتر همچون چسبی در کنار هم نگاه داشتنِ دولت شکننده و متزلزل وحدت ملی تلاش می کرد و بین دفتر رئیس جمهور و دفتر رئیس اجرایی رفت و آمد داشت تا اختلافات فیمابین را حل کند و خواستار وحدت شود.

اما این دیپلماسیِ آمد و شد (shuttle diplomacy) از اتمر تنها به دولت افغانستان محدود نبود بلکه در سراسر منطقه گسترده بود. چنانچه او اغلب به امارات متحده عربی، عربستان سعودی، روسیه، ایران و کشورهای آسیای میانه سفر می کرد تا از آنها بخواهد به جای رقابت در جبهه ی جنگ و صلح افغانستان به همکاری پرداخته، اقداماتی در جهتِ اعتماد سازی ارائه دهند، و به نگرانی های آنها گوش فرا دهند و آنها را برطرف کنند. (Asey, 2019)

جایگاه حنیف اتمر در چنگ نوسانات و کشمکش های رقابتی از معادلات سیاسی

شاید بتوان گفت اتمر به واسطه سال ها فعالیت در حوزه های مختلف و ارتباط با شخصیت های مهم و برجسته و حضور پررنگ در بحران های سیاسی کشور نقش پررنگی در معادلات سیاسی کشور ایفا کرده است و اکنون نیز در تلاش است تا بتواند نفوذی تاثیر گذار در روند صلح داشته باشد؛ البته از طریق دستگاه دیپلماسی ای که با توجه به شرایط فعلی کمی موقعیتش را به سختی انداخته است.

از طرف دیگر، اتمر نیز به دلیل تثبیت موقعیت خود در نظامی که احتمال می رود سهم اندکی به اشرف غنی بدهد در تلاش است با استفاده از جایگاه خود به چهره ای مهم در آینده ی سیاسی کشور بدل شود. امری که منجر به نگرانی رئیس جمهور غنی شده و بحث استعفای او را مطرح ساخته است. اما با توجه به همین ویژگی های او آقای غنی درست در همین زمان به او مدال اعطا کرد تا خاطر اتمر از او کاملا آزرده نشود و بتواند در آینده و در صورت نیاز مجددا از او استفاده کند. مسئله ای که نشان دهنده نقش مهم اما متزلزل و بی ثباتِ اتمر در معادلات سیاسی کشور است.

در نهایت می توان گفت افغانستان این روزها به دلیل نزدیک تر شدن به پروسه استانبول و ترس و دلهره ارگ ریاست جمهوری از حذف شدن در نظام آینده سیاسی کشور شاهد اخباری متفاوت بوده و در این میان، ضدو بندهای سیاسی رئیس جمهور اشرف غنی در بین اعضای کابینه خود، بیش از هر رفتار سیاسیِ دیگر وی خبرساز شده است.

چنانکه خبر درز کرده از ارگ ریاست جمهوری مبنی بر استعفای محمد حنیف اتمر از سرپرست وزارت خارجه در روزهایی که دیپلماسی فعال می تواند نقش مهمی در پیگیری منافع ملی کشور داشته باشد حکایت از بحرانی بودن شرایط افغانستان دارد. در نتیجه، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این عزل و نصب ها بیشتر برای محکم کردن جای پای دولت غنی در معادلات سیاسی آینده کشور است.

منابع:

– کریمی، خادم حسین، (۱۴۰۰) ، “آشفتگی بروکراتیک در کابینه؛ استعفاهای اجباری و معاوضه‌ی وزارت‌ها”، اطلاعات روز،https://www.etilaatroz.com/121306/bureaucratic-turmoil-in-cabinet-compulsory-resignations-and-exchange-of-ministries/

– Asey, Tamim, (2019), “Will This Man Be Afghanistan’s Next President?” https://thediplomat.com/2019/02/will-this-man-be-afghanistans-next-president/
– Katawazai, Ahmad Shah, (2018), “Afghanistan’s Most Powerful Person Announces Bid for April Presidential Elections”, https://thediplomat.com/2018/11/afghanistans-most-powerful-person-announces-bid-for-april-presidential-elections/