تشدید خشونت در افغانستان و تکرارِ تلخ تجربه فرارمغزها
۵ اسد(مرداد)۱۴۰۰-۲۰۲۱/۷/۲۷
پس از حمله شوروی در دسامبر ۱۹۷۹ افغانستان به عنوان کشور پیشرو در تولید پناهندگان در جهان شناخته شد. بعداز آن در سال ۱۹۹۶ تعداد پناهندگان از افغانستان با داشتن بیش از دو میلیون نفر بیشترین تعداد پناهجویان در جهان بود. در شرایط فعلی نیز، تشدید جنگ در افغانستان به همراه پیشروی طالبان در بخش های بزرگی از کشور منجر به آن شده است که به دلیل شرایط وخیم امنیتی موج جدیدی از مهاجرت و گریز از کشور اتفاق بیافتد. چنانکه در طی روزهای اخیر تصاویری از هجوم شهروندان افغان به اداره پاسپورت افغانستان برای خروج از کشور واکنش های زیادی را برانگیخت. در همین رابطه، در طی ماه های اخیر با پیشروی طالبان حدود سه و نیم میلیون افغان بیجا شدن و بخشی هم کشور را ترک کردند. در این میان، نخبگان افغانستان مانند خبرنگاران، فعالان مدنی، کارمندان دولت و تحصیلکردگان افغانستان نیز در میان این سیل مهاجرت قرار دارند. گروهی که فقدان آن ها در کشور پیامدهای منفی بر جای خواهد گذاشت.
با آغاز گفت و گوهای بین الافغانی در دوحه قطر در ماه سپتامبر علی رغم امیدواری های ایجاد شده بر ختم جنگ در کشور، خشونت به شکل بی سابقه ای گسترش یافت. موج ترورهای هدفمند در کشور جان بسیاری از نخبگان افغانستان را گرفت و افزایش تهدیدات امنیتی منجر به ترک برخی دیگر این گروه از افغانستان شد.در همین رابطه ایالات متحده از اعطای ۲۰۰۰ ویزا برای زنان فعال افغان و شرایط حضور مترجمان را در آمریکا خبر داد. درهمین رابطه خبرگذاری الجزیره گزارش کرده بود که بیش از ۱۸ هزار درخواست ویزای ویژه در حال رسیدگی است تا افغان هایی که به آمریکایی ها خدمات ارائه می کردند به همراه خانواده های خود به ایلالات متحده مهاجرت کنند.
این وضعیت نشان می دهد که برخلاف انتظار برای بهبود وضعیت کشور، مذاکرات مستقیم هم نتوانست ثبات نسبی ایجاد کند و مانع روند رو به افزایش مهاجرت ها از کشور شود. چنانکه، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد نسبت به بروز بحران انسانی در افغانستان هشدار می دهد. زیرا درگیری های فزاینده باعث افزایش رنج انسان ها و آوارگی غیرنظامیان می شود. چنانکه برآورد میشود از ژانویه ۲۰۲۱ حدود ۲۷۰٫۰۰۰ نفر به دلیل ناامنی در داخل کشور آواره شده اند. همچنین در طی سه ماهه نخست سال جاری تعداد غیرنظامیان ۲۹ درصد افزایش یافته است. در نتیجه دور جدید از مهاجرت ها در حال اتفاق افتادن است. که در این میان خروج نخبگان افغانستان از کشور چشمگیر است. نخبگانی سالها به دلایلی همچون نبود امنیت، فقر و بیکاری و نبودن ظرفیت های لازم برای پذیرش آنها کشور را ترک کرده اند. گروهی که عدم حضور آن ها در بدنه کشور منجر به زخم هایی عمیق خواهد شد.
نگاهی به امواج فرار مغزها از افغانستان
– موج اول: مهاجرت افغان های متخصص و ماهر عمدتاً در دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ و در طی مداخله شوروی ظاهر شد، زمانی که اکثر این نخبگان افغانی (استادان، معلمان و دانشجویان) بودند که به اروپا و آمریکای شمالی مهاجرت می کردند. در سال ۱۹۷۹، اتحاد جماهیر شوروی برای حمایت از رژیم کمونیستی افغانستان به این کشور حمله کرد و اولین موج مهاجرت افغانانی را که در واکنش به بازداشت ها و اعدام های روشنفکران غیرچپ گریختند، به راه افتاد.
موج دوم: در سال ۱۹۹۲، یعنی ۳ سال پس از خروج اتحاد جماهیر شوروی، رژیم کمونیستی افغانستان توسط مجاهدین سرنگون شد. این مراحل اولیه ی درگیری باعث ایجاد موجی از ریزشِ پناهندگان از جمله نخبگان افغانستان به خارج از کشور شد، کسانی که به رژیم کمونیستیِ پیش وابسته یا خود کمونیست بودند و از انتقام جویی می ترسیدند. در این میان کسانی که بودجه و منبع مالی بسیاری داشتند مستقیماً به ایالات متحده یا اروپا سفر کردند. پس از به دست گرفتن قدرت، چندین جناح قومی مجاهدین در جنگ داخلی از هم پاشیدند. تشدید خشونت منجر به حرکت های جدیدی از پناهندگان شد که با شروع جنگ در سراسر افغانستان، از خشونت عمومی کشور و به ویژه خشونت قومی فرار کردند. جمعیت پناهندگان در اوایل دهه ۱۹۹۰ بیش از شش میلیون نفر بود. ادامه درگیری های داخلی زمینه ای بود برای ظهور طالبان در سال ۱۹۹۴، گروهی که نهایتاً در سال ۱۹۹۶ کنترل کابل را به دست گرفت.
موج سوم: تسخیر خشونت آمیز کشور و رژیم خشن تحمیل شده توسط طالبان، پاکسازی قومی جمعیت هزاره ها که به دلیل شیعه بودن تحت آزار و اذیت قرار گرفتند و قحطی طولانی مدت بین سال های ۱۹۹۸ و ۲۰۰۱، باعث خروج دوباره افغان ها شد. بدین ترتیب تا سال ۲۰۰۰، شش میلیون پناهجوی افغان وجود داشت(Houte:7,2016)
اما دررابطه با جمعیت نخبگان و مهاجرت آنها در این دوره باید گفت، در سال ۲۰۰۰، بانک جهانی نرخ مهاجرت جمعیتی با تحصیلات عالی را ۲۳٫۲ درصد و میزان مهاجرت پزشکان را ۹٫۱ درصد عنوان کرد. به طور کلی در بازه ی زمانیِ ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۴ اگرچه میزان مهاجرت پزشکان با گذشت زمان (از ۱۱/۳ درصد در سال ۱۹۹۱ به ۸/۴ درصد در سال ۲۰۰۴) کاهش یافته بود اما تعدادِ کل پزشکانِ خارج شده از کشور به طور پیوسته از ۳۰۲ نفر در سال ۱۹۹۱ به بیش از ۵۰۰ نفر در سال ۲۰۰۴ افزایش یافته بود(Houte:117,2016).
موج چهارم: به نظر می رسد در طی بیست سال حضور ایالات متحده در افغانستان گرچه همچنان روندی از مهاجرت و بازگشت را کشور افغانستان تجربه کرده است، اما ابعاد و وسعت آن چشم گیر نبود. لیکن با به بن بست خوردنِ مذاکراتِ صلح به دنبالِ مشروعیتِ نسبیِ طالبان در توافق نامه ی دوحه و برای ورود به ساختار سیاسی نظام فعلی کشور، مردم را به فکر مهاجرت واداشته است. زیرا به نظر می رسد با توافق برای ورود طالبان به پیکره ی ساختار سیاسی و اجتماعی افغانستان موجِ چهارم از مهاجرت از این کشور شکل گیرد. چنانچه به باور برخی ناظران سیاسی، با تشديد ناامني ها و احتمال تحميل عقايد طالباني در دولت آينده افغانستان، به نظر مي رسد شاهد خروج برخي از نخبگان، دانشجويان و جوانان افغانستاني به مقصد كشورهاي ديگر باشيم. اما این مسئله زمانی نگران کننده می شود که با روندی از آغاز خروج نیروهای خارجی از این کشور و احتمال ورود طالبان، ایالات متحده نیز خود در صددِ خارج ساختنِ برخی نیروهای افغان است. تا جایی که برخی مقامات معتقدند که ارائه یک استراتژی خروج برای نیروهای نخبه افغان می تواند سقوط و فروپاشیِ مهیبی را پس از خروج آمریکا تسریع کند.
شکاف عمیق ناشی از مهاجرت نخبگان در بدنه کشور در آستانه ورود طالبان به قدرت
پس از سال ۲۰۰۱ و ایجاد روند ثبات نسبی به ویژه در سال های اولیه، باتوجه به برنامه های متعدد سازمان های بین المللی برای جذب نیروهای متخصص و تحصیلکرده افغان در قالب طرح های مختلف برای بازگشت این نیروها به کشور و جذب در دولت شدند. چراکه، در این سال ها امیدواری هایی از بهبود وضعیت سیاسی در کشور ایجاد شد. در نتیجه تلاش های زیادی از سوی طبقه جوان و تحصیلکرده به ویژه زنان برای بازسازی کشور و ایجاد برابری جنسیتی صورت گرفت. هرچند در این سال ها نخبگان زیادی از کشور خارج شدند اما نخبگانی پس از کسب آموزش در دوران پناهندگی به کشور بازگشتند و تلاشهایی را برای بهبود وضعیت انجام دادند. اما اکنون با تشدید جنگ و پررنگ شدن گزینه آمدن طالبان به قدرت موج خروج نخبگان از کشور زیادتر شده است. چنانکه شاهد مهاجرت بسیاری از نخبگان افغان در بین خبرنگاران، کارمندان دولت از کشور هستیم. امری که شکافی عمیق بر پیکره نظام افغانستان وارد خواهد کرد.
در همین رابطه، یک تحقیق تازه نشان میدهد مهاجرانی که در دهه گذشته به وطن خود بازگشتند در صورت به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، دوباره آنجا را ترک خواهند کرد. با استناد به ترس از امنیت آن ها و تاثیر آن بر برابری جنسیتی در صورت کنترل طالبان بر کشور، تقریبا نیمی از افراد مورد سوال در این تحقیق گفتند که آنها یک بار دیگر کشور را ترک می کنند.دکتر جانروج ییلماز کلس، محقق ارشد در دانشگاه میدلکس در انگلستان که در این پروژه تحقیقاتی همکاری میکرد گفت که: «زنان مهاجر بازگردانده شده در کابل و قندهار ضمن کمک به برابری جنسیتی، نقش مهمی در جایگزینی ساختارهای لیبرال به جای ساختارهای افراطی و مردسالار ایفا می کنند. دکتر کلس گفت: با بازگشت طالبان این روند متوقف خواهد شد و افرادی که با آنها مصاحبه شده اند، به وضوح گفتند که هنگام بازگشت طالبان به قدرت افغانستان را ترک خواهند کرد. این مهاجرت و فرار مغزها برای افغانستان به ویژه برای زنان و دختران نتیجه ویرانگر خواهد داشت».
اکثر مصاحبه کنندگان در این تحقیق کسانی بودند که از ایدئولوژی افراطی و اقدامات وحشیانه طالبان در دهه ۹۰ فرار کردند و پس از فروپاشی رژیم طالبان دوباره به وطن بازگشتند. وی افزود:« آنها طی ۲۰ سال گذشته در افغانستان فعالیت های زیادی انجام داده اند. اگرچه آن ها هنوز هم با بسیاری از مسائل چالش برانگیز مانند: امنیت، مسکن، کمبود شدید برق و آب و آزار و اذیت جنسی رو به رو بودند اما تاکنون برنامه ای برای ترک دوباره نداشتند. زیرا آنها امیدوار بودند که می توانند بخشی از بازسازی یک افغانستانی باشند که در آن زن و مرد در برابری زندگی می کنند».
این تحقیق، با ۱۹۶ افغان که در دهه ۱۹۹۰ به عنوان پناهنده گریخته بودند و در دهه گذشته بازگشت کرده بودند، صحبت کرد. آنها گفتند که دو دلیل اصلی برای بازگشت به کشور داشتند:۱٫بهبود اوضاع سیاسی و ۲٫ دلایل خانوادگی. در نتیجه حدود نیمی از مردان(۴۹٫۶) و زنان(۴۷٫۷) به این تیم تحقیقاتی گفته اند که در صورت بازگشت طالبان، احتمال مهاجرت مجدد وجود دارد.
در همین رابطه، دکتر نکلا آسیک، از همکاران این پروژه گفت: این پناهندگان افغان همان افرادی هستند که والدین آن ها در دهه ۸۰ و ۹۰ با حمله روسیه و آمدن طالبان کشور را ترک کردند. در حالی که تقریباً هیچ چیزی از آنها باقی نمانده بود و فقط موفق به عبور از مرز و فرار به اردوگاه های پناهندگان شدند. وی گفت: بنابراین، آنها می دانند که وضعیت افغانستان با امنیت و ثبات سیاسی همیشه یک تهدید هستند اما آنها هنوز هم برگشته اند و ترجیح می دهند بمانند. برای آنها مهم بود که به بازسازی کشور کمک کنند و بدانند که آنها در توسعه مجدد افغانستان سهیم هستند(Carey,2021). با این حال، همانطور که نتایج این تحقیق نشان داده است با بازگشت مجدد طالبان که علی رغم ادعاهای این گروه برای تغییر در خودشان همچنان روایت افراطی خود را دارند، افغانستان شاهد خروج بخش بزرگی از نیروهای متخصص خود که از توانایی های بالایی برخوردار هستند، خواهد بود که این مسئله ضربه سنگینی بر پیکره نظام وارد خواهد کرد.
افغانستان به تو نیاز دارد
بنابراین، در چنین شرایطی که افغانستان در آستانه تجربه یک نظام جدید با حضور گروه بنیادگرای افراطی است، برای حفظ دستاوردهای دو دهه اخیر و جلوگیری از عقبگرد به گذشته حضور این نیروهای متخصص بیش از بیش ضروری است. اما تهدیدهای امنیتی و عدم توانایی دولت در رفع این تهدیدها منجر به مهاجرت آنها می شود. که این مسئله بر نوعیت نظام آینده و ارزش و هنجارهای آن تاثیرگذار خواهد بود. به عبارت دیگر، افزایش خشونت در افغانستان تجربه تلخ فرار مغزها را زنده می کند. به طوری که در سال ۲۰۱۵ نیز با افزایش جنگ تعداد زیادی از نخبگان افغان تصمیم به خروج از کشور گرفتند که در همین زمینه کارزار مردمی با عنوان«افغانستان به تو نیاز دارد» راه اندازی شد که در تلاش بودند تا مانع خروج نخبگان از افغانستان شوند. چرا که خرج نخبگان افغان کشور را در چنین زمان حساسی با تهدید های جدی رو به رو خواهد کرد. به طوری که کشور از نیروی جوان و تحصیلکرده تهی خواهد کرد نیرویی که می تواند بدیل مناسبی برای رهبری آینده افغانستان باشند.
در حقیقت، این روندِ فزاینده از پدیده ی مهاجرت نخبگان به ویژه از کشورهای کمتر توسعه یافته به کشورهای توسعه یافته، خود تلنگری از روند رو به عقب و یا درجازدگی هایی از سیاست های ناکارآمد و راکدِ دولت های ضعیف و درمانده از کشور مبدا می باشد. کشورهایی که سیستم حکومتی و سیاست گذاریِ آنها با روندی از فساد، عدم ثبات اقتصادی و سیاسی، فقدان حکمرانی خوب، عدم وجود شایسته سالاری، بیکاری، و مواردی از این دست درگیر بوده اند.
منابع
– Carey, Paui, (2021), “Afghanistan to suffer brain drain if Taliban return to power as former migrants leave”, https://www.thenationalnews.com/world/asia/2021/07/26/afghanistan-to-suffer-brain-drain-if-taliban-return-to-power-as-migrants-leave-once-more/.
– Houte, Marieke Van and Melissa Siegel and Tine Davids, (2016), “Deconstructing the meanings of and motivations for return: an Afghan case study”, Van Houte et al. Comparative Migration Studies, 4:21.