سایه ی اختناق و سرکوب بر رکن چهارم دموکراسی در افغانستان

۹ سنبله (شهریور) ۱۴۰۰ – ۳۱/ ۸/ ۲۰۲۱

با تصرف ولسوالی ها و ولایت ها یکی پس از دیگری و سقوط کشور به دست طالبان در اواسط ماه آگوست ۲۰۲۱، یکی از موارد بحران ساز، نگرانی از امنیت جانی اصحاب رسانه و همچنین قربانی شدن دستاوردهای فعالان این حوزه تحت تاثیر تحولاتِ معکوس از دورانِ گذار در این کشور می باشد. چنانچه پیشتر نیز طبق اعلامیه ای منتشر شده از نی، یا نهاد پشتیبان رسانه های آزاد افغانستان، طالبان در جستجوی خانه به خانه برای یافتن خبرنگاران و کارمندان رسانه ای برآمده اند. این ها همه درحالیست که به ویژ ه طی یک سال گذشته، اصحاب رسانه، شامل کارمندان شبکه های خبری، روزنامه نگاران، خبرنگاران و یا به طور کلی فعالان مدنی-رسانه ای، و به ویژه زنانِ مشغول به کار در این عرصه سیبلِ ترورهای هدفمند طالبان بودند.

به همین ترتیب با به قدرت رسیدنِ مجدد طالبان طی یکی دو هفته ی اخیر، ستون های اصلی و بنیادی یک جامعه ی آزاد و دموکراتیک که مسئولیت آگاهی رسانی و پخش خبر را بر عهده دارند، یعنی روزنامه ها، و همچنین برخی شبکه های پوشش دهنده ی اخبار و تحولات جاری در افغانستان غالبا تعطیل گردیده (البته در این میان برخی نیز تحت تدابیر شدید امنیتی و با خطی مشیِ الزامی طالبان دایر بوده)، و بسیاری از خبرنگاران و روزنامه نگاران کشور از بیمِ احتمالاتی از انتقام جویی های خشونت آمیز طالبان از کشور خارج شده و یا برخی دیگر حداقل تا تثبیت شرایط از ظهور و حضور خود در جامعه صرف نظر کرده و در انتظار روزنه ای امید برای بهبود شرایط هستند.

حفظ رسانه ها و مطبوعات آزاد افغانستان می توانست سیگنال خوبی باشد که نشان دهد طالبان ۲٫۰ در مسیر تفاوت و تغییر گام بر داشته اند. اما تحولات اخیر کشور نشان می دهد مطبوعات افغانستان و حوزه ی رسانه جزو اولین قربانیان قدرت یابی مجدد طالبان هستند. اما آنچه بیش از پیش در این میان مسئله ساز خواهد بود، چگونگیِ موازینِ مقرر دررابطه با نقش اصحاب خبر و رسانه و یا اجرایی ساختن طرزالعمل خاصی برای فعالیت آتی آنها تحت اصلاحات طالبانیست.

آنچه در انظار عمومی و همچنن افکار عامه از طالبانِ دهه ۱۹۹۰ باقی مانده، تنها جزم اندیشی، تحجر و تعصب در برابر کوچکترین آزادی های فردی و اجتماعیست، چه رسد به پذیرش روندی دموکراتیک از آزادی رسانه ها، آزادی قلم، آزادی مطبوعات، آزادی سیاسی و یا حتی باور به موجودیتِ ناقدان سیاسی-اجتماعی و فعالیت آزاد فعالان مدنی، رسانه ای، حقوق بشری و به طور کلی مطالبه گری.

بنابراین گریزِ اصحاب رسانه از احتمال برپاییِ حکومتی تماما طالبانی شاید تنها گزینه ی ممکن برای نجات جان خود باشد. زیرا گرچه لفاظی های سخنگویان طالبان بر بازگشت حداقل مردان بر کارهای خود و عدم نگرانی حکایت دارد، لیکن به نظر نمی رسد هیچ تضمینی از سوی طالبان مبنی بر مصونیت جانی فعالان فرهنگی-رسانه ای وجود داشته باشد.

چشم انداز مبهم رسانه ها: دوراهی بر سر تعطیلی یا همکاری با طالبان

به طور کلی می توان گفت در طی این دو دهه رسانه ها به عنوان ابزاری تاثیرگذار و مهم در جامعه افغانستان بدل شده بودند. اما این دستاورد نیز مانند آنچه افغانستان طی این سال ها به دست آورده بود قربانیان زیادی داد. خبرنگاران و فعالان رسانه ای افغان همواره مورد حملات انتحاری گروه طالبان یا سایر گروه های تروریستی قرار گرفتند. همان گونه که پاتریشیا گاسمن معاون بخش آسیا در دیدبان حقوق بشر نیز معتقد است”طالبان با خاموش کردن منتقدان از طریق تهدید و خشونت، امیدها برای حفظ جامعه ی باز در افغانستان را تضعیف کرده است.”

طبق گفته ی گزارشگران بدون مرز (RSF)، طالبان به طور کلی متعهد شده اند که از روزنامه نگاران محافظت کرده و به آزادی مطبوعات احترام بگذارند، اما واقعیت امر در افغانستان کاملا متفاوت است. مقامات جدید طالبان در حال حاضر محدودیت های بسیار سخت و شدیدی را بر رسانه های خبری تحمیل می کنند، حتی با وجودِ آنکه هنوز جایگاه آنها به گونه ای رسمی نبوده و قوانینی کلی وجود ندارد. با این حال، فهرست تعهدات و الزاماتِ جدید روزنامه نگاران روز به روز طولانی تر می شود.

همچنین باید گفت کمتر از یک هفته پس از آنکه سخنگوی طالبان برای احترام به آزادی مطبوعات متعهد گردید “زیرا گزارش دهیِ رسانه ها برای جامعه مفید خواهد بود”، بازهم طالبان روزنامه نگاران را تحت آزار، تهدید و گاهی خشونت قرار دادند. حتی در همان روزهای نخست و علی رغم آنکه طالبان از مساعد بودن شرایط برای بازگشت به کار زنان سخن می گوید اما شاهد بودیم که از حضور دو مجری زن تلویزیون ممانعت به عمل آورده شد.

به گزارش رادیو فرانسه، گروه طالبان روز شنبه ٢١ اوت ٢٠٢١، اعلام کرد برای اطمینان بخشیدن به رسانه‌ ها، کمیته ویژه‌ ای در شهر کابل پایتخت افغانستان ایجاد شده است. اما پس از آن ذبیح الله مجاهد در یک کنفرانس خبری در روز ۲۵ آگوست ۲۰۲۱ گفت: “نیروهای امنیتی ما برای برخورد با زنان آموزش ندیده اند – برخی از آنها در مورد چگونگی صحبت با زنان آموزش ندیده اند. تا زمانی که تدابیر کامل امنیتی برقرار نشده… از زنان می خواهیم خانه بمانند.” بنابراین طالبان در ابتدای امر با نشان دادنِ خود به گونه ای اصلاح طلب و میانه رو، خواستار عدم نگرانی و جلب اعتماد مردم بودند، لیکن تدریجا آنچه نمایان شد تنها حاکی از محدودیت، محرومیت و موانع است.

به هررویِ بنابه گزارش های وب سایت گزارشگران بدون مرز، شبکه ها و کانال های تلویزیونی خصوصی افغانستان که همچنان در پایتخت به پخش و اشاعه ی اخبار مشغول هستند، اکنون به طور روزانه مورد تهدید قرار می گیرند. چنانچه به گفته ی یکی از تهیه کنندگان مشغول به کار برای یک کانال خصوصی ملی، “طالبان در هفته گذشته پنج خبرنگار و فیلمبردار این کانال خبری را مورد ضرب و شتم قرار داده و آنها را «تکفیری» نامیدند. آنها هر آنچه که ما پخش می کنیم را کنترل می کنند. در همین راستا مرتبا فرماندهان طالبان شماره ی گزارشگران ما را گرفته و عملا به آنها می گویند زمانی که گزارشی را آماده می کنید، این موارد و آن موارد را می گویید. و چنانچه گزارشگران ما چیز دیگری را بیان کنند تهدید می شوند.”

بدین ترتیب نتیجه آن می شود که اکنون شاهد آن هستیم؛ بسیاری از گویندگان رادیو تلویزیون و خبرگزاری ها مجبور شده اند بخشی از برنامه های خود را متوقف کنند؛ زیرا صاحبان جدیدِ کابل به آنها دستور داده اند که به شریعت – قوانین اسلامی احترام بگذارند. به گفته ی نماینده یک کانال تلویزیونی دیگر، یعنی کسی که خود نیز از بابِ احتیاط ریش گذاشته و اکنون دیگر لباس سنتی می پوشد، “سریال ها و برنامه های رادیویی تلویزیونی مرتبط با جامعه متوقف شده است و درعوض ما تنها بولتن های کوتاه خبری و مستندها را از آرشیو پخش می کنیم.”

همچنین مالک یک ایستگاه رادیویی خصوصی در شمال کابل تأیید کرد که طالبان به طور فزاینده و به سرعت کنترل خود را بر پوشش دهیِ اخبار گسترش می دهند. این مالک که ایستگاه رادیویی خود را تعطیل و مخفی شده است چنین می گوید: “آنها به ما اعلام کردند که به شرط احترام به قوانین و احکام اسلامی (بدون موسیقی و زنان)، شما می توانید آزادانه فعالیت خود را ادامه دهید؛ اما متعاقبا آنها روندی از “راهنمایی و راهبری” دررابطه با اخباری که می توان و یا نمی توانیم پخش کنیم و یا گزارش هایی که آنها “نسبتا خوب و بی طرفانه” قلمداد می کنند، را آغاز کردند.”

همچنین طالبان در چند روز گذشته به آن دسته از رسانه هایی تلویزیونی افغانستان که داری بیشترین نفوذ و قدرت هستند دستور داده اند تا ویدئو ها و کلیپ های ویدئویی و صوتی تبلیغاتی طالبان را پخش کنند. به طور کلی این فشار ها بر نهادهای خبری/رسانه ای و مجریان و اصحاب رسانه در ولایت ها و مناطقِ دورتر از پایتخت بیشتر نیز هست. حدود ۱۰۰ رسانه خصوصی محلی از زمان تصرف طالبان عملیات خود را متوقف کرده اند. همه دفاتر محلی تلویزیون طلوع با مالکیت خصوصی نیز تعطیل شده اند. در مزارشریف، چهارمین شهر بزرگ نیز، روزنامه نگاران مجبور به تعطیل و متوقف ساختن کار خود شده و وضعیت بسیار متشنج است. (RSF, 2021)

دور باطل وضعیتِ تاریک رسانه های افغانستان از حکومت طالبان (۱۹۹۰) تا بازگشت مجدد آنها (۲۰۲۱)

در زمانِ حکومت طالبان طی ۵ سال ۱۹۹۶-۲۰۰۱، هیج رسانه ای در این کشور وجود نداشت. چراکه آنها تلویزیون، فیلم ها، انواع مختلف سرگرمی ها و حتی موسیقی را به دلیل غیراخلاقی بودن ممنوع کرده بودند. افرادِ دستگیر شده در حینِ تماشای تلویزیون مجازات شده و دستگاهِ آنها نیز تخریب می شد. چنانچه برای مدتی مشاهده نوارهای مغناطیسی کاست های تخریب شده در برخی نقاط پایتخت و آویزان از درختان امری معمول بود. تنها یک ایستگاه رادیویی به نام صدای شریعت وجود داشت که تبلیغات و برنامه های اسلامی را پخش می کرد.

اما پس از سرنگونی حکومت طالبان تحت ائتلافی بین المللی به رهبری ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۰۱، رشد و پیشرفت چشمگیری در حوزه ی رسانه های افغانستان و به ویژه شبکه های خصوصی تلویزیونی و رادیویی صورت گرفت. چنانچه اخیرا دیدبان گزاشگران بدون مرز به نقل از فدراسیون ملی مطبوعات اعلام کرد بیش از ۵۰ کانال تلویزیونی، ۱۶۵ ایستگاه رادیویی و ده ها نشریه و مجله در افغانستان وجود داشته است. همچنین در طی این سال ها، دسترسی به اینترنت و رسانه های اجتماعی، به ویژه از طریق تلفن های هوشمند نیز افزایش یافته است. و از طرفی دیگر به زنان نیز فرصت و فضایی برای زندگی در صحنه ی اجتماعی، آموزش و کار داده شد. (gulfnews, 2021)

در نهایت با بازگشت دوباره ی طالبان و سقوط کشور به دست آنها در هفته های اخیر، ده ها رسانه تلویزیونی و رادیویی پخش خود را متوقف کرده یا توسط طالبان تصرف شده، برنامه های آنها توسط دفاتر محلی طالبان کنترل و مورد بازبینی قرار گرفته، و حتی شاهدِ حضور افراد مسلح طالبان در پشت مجریان برنامه ی تلویزیونی بوده، و زنان نیز تا اطلاع ثانوی از کار در رسانه ها محروم شده اند. از دیگر سو حتی شاهد جستجوی خانه به خانه برای بازداشت خبرنگاران و حتی کشته شدن یکی از اعضای خانواده ی یکی از خبرنگاران دوئیچه وله و زخمی شدن یک تن دیگر از آنها توسط طالبان بودیم.

می توان گفت، کارکنان رسانه ها سال هاست توسط گروه های شبه نظامی هدف قرار می گیرند، که همین امر خود عامل اصلی در رتبه پایین افغانستان در شاخص های آزادی مطبوعات است. دیده بان حقوق بشر در فاصله نوامبر ۲۰۲۰ تا مارس ۲۰۲۱ با ۴۶ تن از رسانه های افغانستان مصاحبه کرد و در مورد شرایط فعالیت آنها از جمله تهدید به صدمه جسمانی اطلاعاتی را به دست آورد. مصاحبه شوندگان شامل ۴۲ روزنامه نگار در ولایت بادغیس، غزنی، غور، هلمند، کابل، قندهار، خوست، وردک، زابل و چهار نفر دیگر بودند که به دلیل تهدیدات افغانستان را ترک کرده بودند. در تعدادی از مواردی که دیده بان حقوق بشر ثبت کرده، نیروهای طالبان روزنامه نگاران را برای چند ساعت یا یک شب بازداشت کردند.

همچنین کمیته امنیت روزنامه نگاران افغانستان معتقد است که «از آغاز افزایش قتل های هدفمند در اوایل نوامبر ۲۰۲۰ طرفداران گروه طالبان از قتل روزنامه نگاران در رسانه های اجتماعی استقبال کرده و این قتل ها را در بسیاری از موارد یک وظیفه شرعی می نامند. حامیان طالبان روزنامه نگاران را به عاملان کشورهای غربی و فاسد به ارزش های غربی متهم می کنند. بدین ترتیب، هرگونه خشونت علیه روزنامه نگاران و رسانه ها را نه تنها مجاز بلکه بخش مهمی از جنگ آنها می دانند».

در این میان زنان روزنامه نگار به ویژه آن هایی که در تلویزیون و رادیو شاغل هستند نیز با تهدیدهای خاصی رو به رو هستند. به گونه ای که حتی پیشتر چندین روزنامه نگار زن برجسته افغان حرفه خود را رها کرده و یا افغانستان را به طور کامل ترک کرده اند. درواقع تهدیدهای زنان ناشی از دو مورد حرفه آنها و پاگذاشتن بر روی سنت های جامعه است. در هیمن رابطه کمیته مصونیت خبرنگاران افغانستان گزارش داد که در سال ۲۰۲۰ چهارده زن که در رسانه ها فعالیت داشتند یا مورد تهدید قرار گرفته اند یا به آنها حمله شده است. (HRW, 2021)

این شرایط نشان می دهند که علی وغم وعده و وعیدهایِ صوری و لفظی، افغانستان همچنان نامناسب ترین و خطرناک ترین کشور برای خبرنگاران، روزنامه نگاران و به طور کلی اصحاب رسانه و قرار داشتنِ رکن چهارم دموکراسی در سایه ی نابودی و زوال است. بنابراین فعالیت، عدم فعالیت و یا به طور کلی نحوه ی فعالیت رسانه های افغاستان دیگر بر سیاست های آتی طالبان در این عرصه بستگی دارد.

کنترل اطلاعات و چشم انداز تاریک از رسانه های آزاد در افغانستان

با پیوستن روزنامه نگاران به هزاران افغانِ در حال فرار از کشور در پی بازگشت طالبان به قدرت، کارشناسان رسانه ای بیمِ آن را دارند که چشم انداز خبری در حال حاضر شکوفا در کشور در سراشیبی سقوط و نابودی قرار گیرد. به طور کلی می توان گفت زمانی که دولت های استبدادی کنترل همه ی امور را در دست می گیرند، اغلب روزنامه نگاران مورد هدف قرار می گیرند. به گفته ی ماریا سالازار فرو، مدیر کمیته حمایت از روزنامه نگاران در شرایط اضطراری، “این راهی برای کنترل اطلاعات است و اگر اطلاعات کنترل شود، اساسا همه چیز را می توان کنترل کرد.” (Elbeshbishi and Lee, 2021)

اکنون نیز می توان گفت این کنترل و محدودیت ها ترمزِ فعالیت های پُرسرعت فعالان مدنی-رسانه ای را گرفته و زبان رسانه های افغان که همیشه در برابر طالبان بُرنده بوده، محتاطانه شده است. علی رغم عفو عمومی و ادعاهای مطرح شده مبنی بر در امان بودن همه شهروندان افغان، باز هم شواهدی از ضرب و شتم خبرنگاران از سمت طالبان وجود دارد. همچنین تصاویری از شبکه «افغانستان» در حال دست به دست شدن در صفحات مجازی است که نشان می دهد افرادی مسلح پشت سر مجری این شبکه قرار دارند. اکثر رسانه های دیداری در حال پخش برنامه هایی با محتوای اسلامی هستند. حضور به شدت کمرنگ زنان نیز احساس می شود.

این ها همه در حالی است که اکنون که طالبان قدرت را دردست گرفته و از این فضای به وجود آمده در رسانه ها به نفع خود استفاده می کند. به عبارت دیگر، اکنون رسانه ها به ابزاری قدرتمند در دست این گروه برای رام کردن مخالفان خود تبدیل شده است. به طوری که تصاویری از صلح و ثباتی که توسط این گروه ارائه شده با صحنه های منتشر شده از خروج آشفته آمریکایی ها از فرودگاه کابل یا فیلم های منتشر شده از ضرب و شتم و شلیک معترضان در تعارض قرار دارد. در واقع این گروه به خوبی دریافته اند که با کمک رسانه ها می توانند گفتمانِ غالبِ خود را مسلط ساخته و نفوذ و پیروزی خود را جشن بگیرند. چنانکه توماس جانسون معتقد است که: آنها تشخصی داده اند که برای پیروزی در جنگ باید از طریق روایت و داستان عمل کنند.

به هرروی نه تنها با رجوع به پیشینه ی در یاد مانده از دوران حکومت طالبان در دهه ۹۰، بلکه با استناد به حوادث پیش آمده طی دو هفته اخیر از تحکم دستورالعمل های طالبان بر حوزه ی رسانه، می توان این پیش فرض را در در نظر داشت که طالبان نه تنها نسبت به گذشته هیچ تغییری نکرده اند و همچنان برای آزادی رسانه ها ارزشی قائل نمی باشند، بلکه به نظر می رسد تنها تا رسمیت یافتن موجودیت و قدرتشان در ساختار سیاسی افغانستان، و با تمرکزِ نگاه جامعه ی جهانی بر اقدامات آنها، حداقل فعلا نسبت به گذشته محتاطانه تر گام بر داشته و درصدد کنترل نخستین ابزارهای آگاهی رسانی و زدن ریشه های دموکراسی باشند. بدین ترتیب آنچه از شواهد امر پیداست نشان از آن دارد که بازگشت طالبان به قدرت ضربه ای جدی بر پیکر رسانه های افغانستان، آزادی اصحاب رسانه، و دستاورد های بیست ساله در این عرصه خواهد بود.

منابع:

– Elbeshbishi, Sarah and Lee, Ella, (2021), “Amid Taliban takeover, fear Afghanistan’s media landscape will ‘disappear’”, https://www.usatoday.com/story/news/politics/2021/08/22/taliban-takeover-fears-afghan-journalists-could-targets/8211430002/
– gulfnews, (2021), “Afghanistan’s media enters the unknown under Taliban rule”, https://gulfnews.com/world/asia/afghanistans-media-enters-the-unknown-under-taliban-rule-1.1629782109293
– Hrw, (2021), “Afghanistan: Taliban Target Journalists, Women in Media”, https://www.hrw.org/news/2021/04/01/afghanistan-taliban-target-journalists-women-media#
– RSF, (2021), “New (unofficial) oppressive rules imposed on journalists in Afghanistan”, https://rsf.org/en/news/new-unofficial-oppressive-rules-imposed-journalists-afghanistan