تیرگی روابط کابل-دوشنبه با آمدن طالبان به قدرت؟

۷ شهریور(سنبله)۱۴۰۰-۲۰۲۱/۹/۲۹

طالبان در هرات

سرعت شگفت انگیزی که طالبان پس از شروع خروج نیروهای خارجی از افغانستان برای کنترل این کشور داشت، همسایگان افغانستان را در شرایط سختی قرار داد. پس از تصرف کابل توسط این گروه همه کشورهای همسایه با یک پرسش مهم رو به رو شدند که سیاست خود را در برابر افغانستانِ تحت تسلط طالبان چگونه به پیش ببرند؟ اما در این میان تنها تاجیکستان است که به نظر می رسد از همان ابتدا مخالفت خود را با این گروه نشان داده است. درحقیقت، تاجیکستان از همسایگان آسیای میانه خود که عمدتاً مواضع سازشگرانه ای را اتخاذ کردند، جدا شد و رویکرد مقابله گرایانه بیشتری را اتخاذ کرده است. امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان در آستانه سی امین سالگرد استقلال تاجیکستان ، اعلام کرد که از «دولت فراگیر با درنظر گرفتن منافع همه مردم» حمایت می کند. دولت تاجیکستان هنوز طالبان را به عنوان یک گروه افراطی می شناسد و رسانه های دولتی حتی پس از سقوط کابل از آن به عنوان  «افراط گرایان» یاد می کند. این در حالی است که پاکستان به وضوح از موفقیت این گروه در افغانستان استقبال کرد. چین،ایران و ترکمنستان امیدوار بودند که نوعی همکاری با طالبان ممکن شود. در حقیقت، آن شتابزدگی که در ابتدای حضور طالبان در قدرت از سمت همسایگان افغانستان دیده می شد، مواضع دوشنبه را از این همسایگان تا حدودی جدا کرد.

به عبارت دیگر، هرچند به باور برخی ناظران سیاسی؛ دوشنبه با تحولات اخیر در افغانستان و از بیمِ تروریسم و نگرانی های امنیتی مواضعِ در حال تحولی اتخاذ کرد. چنانچه به عقیده آنها، گرچه تاجیکستان بر اساس اصول اساسی “اومانیسم و ​​همسایگی خوب” اجازه ورود اولین خیل جمعیت به خاک تاجیکستان در آغاز آخرین مرحله درگیری در افغانستان را صادر کرد و با لفاظی های آشکارا ضدطالبانیِ خود سعی در جداساختن و استثناگرایی تاجیکستان به عنوان تافته ای جدا بافته دارد، اما همچنان در قبال مهاجران افغان مردد است. به هرروی نمی توان منکر شد که تاجیکستان موضع سختگیرانه تری در قبال دولت جدید طالبان اتخاذ کرده و علاقه ی چندانی به حکومت انحصارگرایی این گروه ندارد.

دوشنبه: شدیدترین منتقد طالبان

امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان از آغاز روی کارآمدن طالبان در قدرت، موضع سرسختانه ای را نسبت به این گروه اتخاذ کرد. به طوری که با حضور نمانیدگان طالبان در نشست شانگهای موافقت نکرد. در جریان این نشست و در پیشنهاد ایجاد کمربند امنیتی برای گسترش احتمالی تروریسم در منطقه، اذعان کرد که قدرت یابی گروه طالبان که خود در فهرست گروه های تروریستی است، رسیدگی به تحولات منطقه و روند ژئوپولیتیک را پیچیده تر می کند. وی همچنین در هفتاد و ششمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل نیز تشکیل یک دولت فراگیر در افغانستان را مطرح و همچنین برآمدن هر حکومتی بدون مشارکت همه ی اقوام در افغانستان را با پیامدهای “فلاکت باری” در آینده همراه دانست. در مقابل، طالبان در روزهای اخیر این کشور را متهم به دخالت در امور افغانستان کرد. عبدالسلام حنفی، معاون نخست وزیر، اظهارات جدید این کشور در افغانستان را محکوم کرد. همچنین ملا عبدالغنی برادر، معاون  دولت موقت گروه طالبان گفت که تاجیکستان در امور داخلی افغانستان دخالت می کند. در این میان باید گفت که موضع گیری های جدی این دو طرف در برابر یکدیگر را می توان به پیشینه رابطه طالبان و تاجیکستان نسبت داد.

نخست آنکه، رحمان بیست سال پیش در هنگامی که طالبان کنترل بخش زیادی از افغانستان را برعهده داشت، رهبر تاجیکستان بود. او در آن زمان از گروهی به رهبری تاجیک ها در افغانستان حمایت می کرد که در اواخر دهه ۱۹۹۰ با طالبان می جنگیدند. در حال حاضر نیز از قوم تاجیک در افغانستان از جمله گروهی که در دره پنجشیر مخالف حکومت طالبان هستند، حمایت اخلاقی کرده است. درواقع، جمعیت زیادی از قومیت تاجیک در افغانستان وجود دارد(جایی که آنها حدود ۲۵ درصد جمعیت را تشکیل می دهند)که تاجیک های تاجیکستان با آنها ارتباط قوی احساس می کنند. مسئله ای که در مورد سایر همسایگان افغانستان صدق نمی کند. در حیقت نگرانی عمومی رحمان از تاجیک ها در افغانستان باعث افزایش محبوبیت نیز در این کشور شود. امری که برای تداوم حکومت داری او و حتی پسرش بسیار ضروری است.

نقش منفی طالبان در جنگ داخلی تاجیکستان نیز یکی دیگر از دلایلی است که تعامل رهبری تاجیکستان با طالبان را با مشکل روبرو می کند. در طول جنگ داخلی تاجیکستان، از ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷، حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان (IRPT) بازیگر اصلی ائتلاف گروه هایی بود که با دولت تاجیکستان مبارزه می کردند. طالبان در جریان جنگ داخلی تاجیکستان از مخالفان اسلامی حمایت کرده بودند. چنانچه در این روند، مجاهدین آموزش دیده طالبان به تاجیکستان فرستاده شدند تا در کنار نیروهای اسلامی بجنگند. گرچه این جنگ داخلی با توافق صلحی پایان یافت و این حزب نیز قانونی شد؛ ما شاید بتوان گفت همچنان برای تضعیف بیشتر کنترل رئیس جمهور رحمان، تهدید مهمی نیز محسوب می شد.(Kumar Gupta,2021).

قومیت، تروریسم و تجارت غیرقانونی: عناصر محوری روابط طالبان و تاجیکستان

قومیت: اعتقاد بر این است که تاجیک ها پس از پشتون ها، که مدتهاست برای کسب قدرت در این کشور با یکدیگر رقابت کرده اند، دومین گروه قومی بزرگ در افغانستان با حدود ۲۵ درصد از جمعیت هستند. به دنبال عقب نشینی نیروهای اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۹، گروه های متخلف مجاهدین قدرت نمایی کردند. در این میان تاجیک های قومی هسته اصلی مقاومت در برابر شوروی و طالبان پشتون را تشکیل دادند (اگرچه اتحاد شمالی چند قومی بود). لازم به ذکر است تاجیک ها در طول تاریخ خود تنها دو بار بر افغانستان حکومت کرده اند. اولین بار در سال ۱۹۲۹ بود که حبیب الله کلکانی نُه ماه بر افغانستان حکومت کرد و بار دوم در سال ۱۹۹۲ هنگامی که برهان الدین ربانی بر اساس توافق پیشاور رئیس جمهور شد. احمدشاه مسعود رهبر جبهه مقاومت دره پنجشیر و تعدادی از سیاستمداران بعدی افغانستان، از جمله امرالله صالح و عبدالله عبدالله نیز از این قوم برخاسته اند.

با شدت گرفتنِ حملات اخیر در پنجشیر به ویژه با نقش برجسته ی پاکستان، با کمک پهپادهای رزمی اسلام آباد و دربرداشتن تلفاتی در میان نیروهای مقاومت پنجشیر من جمله کشته شدن فهیم دشتی سخنگوی جبهه مقاومت، به گزارش یک رسانه ی آمریکایی، امرالله صالح و احمد مسعود، رهبر جبهه مقاومت دوم به تاجیکستان رفتند. پیش از این و بنابر گزارش های برخی رسانه های خبری، جنبش مقاومت در پنجشیر “تجهیزات نظامی، تسلیحات و سایر ملزومات خود را از تاجیکستان” و از طریق هلیکوپتر دریافت کرده بود. گرچه وزارت خارجه تاجیکستان این گزارش ها را تکذیب کرد. به هرروی پیشتر نیز امام علی رحمان تأکید کرد که تاجیکستان دولتی را که “با تحقیر و نادیده گرفتن منافع مردم افغانستان، از جمله منافع اقلیت های قومی مانند تاجیک ها، ازبک ها و دیگران ایجاد شود” را به رسمیت نمی شناسد(Putz,2021). شاید بتوان گفت اما علی رحمان شدیدا خود را به عنوان محافظ جامعه تاجیک های افغانستان می پندارد. در نشانه ای دیگر مبنی بر حمایت دوشنبه از قوم تاجیک در افغانستان، می توان به اعطای نشان اسماعیلی سامانی، بالاترین افتخار دولتی تاجیکستان از سوی امام علی رحمان به احمدشاه مسعود، فرمانده اتحاد شمال و برهان الدین ربانی، رئیس جمهور پیشین افغانستان اشاره کرد، که هر دو از تاجیک تبار بودند.در نتیجه سرنوشت آنها برای همسایه شمالی افغانستان و سهم گیری در قدرت بسیار مهم است. همچنین، علاوه بر این، در سطح مردمی نیز حمایت زیادی از دره پنجشیر و جبهه مقاومت به عنوان گروه اصلی ضد طالبان وجود دارد.

تروریسم: از طرف دیگر، با پیچیده شدن مشکل، کشورهای آسیای میانه نیز از گسترش ایدئولوژی طالبان نگران خواهند بود. تاجیکستان یک کشور سکولار است و احتمالاً تقویت روحیه ای طالبان می تواند در اختیاراسلام گرایان افراطی  قرار گیرد، می ترسند. این در حالی است که رمضان رحیم زاده وزیر کشور تاجیکستان تاکید کرد که بین ۱۰ تا ۱۵ هزار شبه نظامی در مرز افغانستان و تاجیکستان قرار دارد. امامعلی رحمان نیز در بیست و ششمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ۲۳ سپتامبر گفت: گروه های تروریستی مختلف به طور فعال از موقعیت نظامی- سیاسی ناپایدار در افغانستان برای تقویت موقعیت های خود استفاده می کنند. همچنین او گفت ما شاهد آزادی هزاران شبه نظامی داعش، القاعده و دیگر گروه های تروریستی بوده ایم. ما به شدت نگران و متاسفیم که افغانستان باری دیگر در مسیر تبدیل شدن به پایگاهی برای تروریسم بین المللی است.

دولت تاجیکستان هنوز طالبان را به عنوان یک گروه افراطی طبقه بندی می کند و رسانه های دولتی حتی پس از سقوط کابل از آن به عنوان “رادیکال” یاد می کنند. دوشنبه همچنین نگران آن است که افغانستان به پناهگاهی امن برای گروه های تروریستی تبدیل شود و در همین راستا، یکی از معدود کشورهای منطقه است که هرگونه مذاکره با طالبان را رد کرده است. تاجیکستان با تاجیک های قومی در افغانستان که تقریبا یک چهارم جمعیت آن را تشکیل می دهند، پیوند قومی-فرهنگی دارد و طالبان به عنوان تهدیدی برای هویت قومی تاجیک در افغانستان به عنوان کاتالیزوری برای گسترش بنیادگرایی اسلامی در تاجیکستان تلقی می شود.

بنابراین، واکنش شدید دوشنبه به طالبان و عدم تشکیل دولتی جامع و فراگیر اجتناب ناپذیر بود. تاجیکستان دارای مرز زمینی با افغانستان است و بی ثباتی در این کشور به طور مستقیم تاجیکستان را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. بدین ترتیب، با تحولات اخیر افغانستان تاجیکستان به سرعت در حال تبدیل شدن به یک کشور حساس و حیاتی در رابطه با مسئله ی روابط همسایگی افغانستان تحت کنترل طالبان است. امام علی رحمان در هفتاد و ششمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل؛ و در پیام ویدئوییِ از پیش ضبط شده افغانستان را “در آستانه تبدیل مجدد به کانون تروریسم بین المللی” دانست و با توصیف تاجیکستان به عنوان “خط مقدم” در مبارزه با تروریسم و افراط گرایی، خواستار حمایت جامعه بین المللی شد. از این رو، امنیت ملی پس از تسلط طالبان در همسایگیِ این کشور از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. قطعا می توان گفت اهداف دوشنبه امنیت و ثبات افغانستان است و شرکای قدرتمند آن –چون چین و روسیه- به ویژه تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.

تجارت غیرقانونی: رفتار تاجیکستان همچنین ناشی از اقتصاد بازار سیاه آن است. تجارت مجاز بین تاجیکستان و افغانستان ناچیز است و بیشترین گردش مالی ۷۰ میلیون دلاری دو طرف به خاطر صادرات برق از تاجیکستان است. افغانستان به برق احتیاج دارد و بدون شک این یک برگ برنده ای برای چانه زنی خواهد بود که تاجیکستان از آن استفاده خواهد کرد. اما مهمترین کالایی که از مرز مشترک آنها عبور می کند مواد مخدر است. بیشتر تریاک و هروئین -حدود ۱۰۰ تن در سال- از طریق تاجیکستان به مقصد روسیه و اروپا منتقل می شود.

تخمین زده می شود که یک سوم اقتصاد تاجیکستان از تجارت مواد مخدر تأمین می شود که بخش اعظم آن توسط افسران فاسد کنترل می شود. به باور برخی ناظران سیاسی، تاجیکستان قصد دارد از ادامه جریان این کالای پُرسود به سمت شمال اطمینان حاصل کند. اما ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان بارها به رسانه های بین المللی گفته است که این گروه دیگر اجازه تولید تریاک یا سایر مواد مخدر را در کشور خود نخواهد داد. این دست سیگنال دهی هایِ جدیِ مقامات طالبان دررابطه با بحث مواد مخدر، به احتمال زیاد بخشی از یک استراتژی گسترده تر برای جذب کمک های بین المللی بیشتر با نشان دادن خود به عنوان یک “دولت مسئول” است(Lemon,2021). بنابراین، روابط آتی بین طالبان و تاجیکستان از این سه عنصر تاثیرپذیر خواهد بود.

با این حال به سختی می توان به این نتیجه رسید که دولت تاجیکستان در برابر طالبان چه موضعی اتخاذ خواهد کرد. به طوری که سید مکرم عبدالقادرزاده روحانی ارشد تاجیکستان و رئیس شورای علمای مرکز اسلامی تاجیکستان در مصاحبه ای در تاریخ ۱۱ سپتامبر در خبرگذاری خوار به صراحت گفت که بهبود روابط با طالبان دور از ذهن است. او گفت: اسلام شفقت و برادری است. اما امروز جنبش تروریستی موسوم به طالبان که خود را یک دولت اسلامی معرفی می کند،زنان و کودکان و برادران را به قتل می رسانند. این نظرات در حالی مطرح شد که باتوجه به نزدیکی روحانیون برجسته تاجیکستان به دولت، نظریات وی را می توان، دیدگاه دولت تلقی کرد. با این وجود، اینکه دولت تاجیکستان با طالبان چگونه مقابله خواهد کرد، قدری دشوار است. چراکه تاجیکستان از نظر قلمرو کوچکترین همسایه افغانستان است و از نظر اقتصادی فقیرترین کشور است. ارتش تاجیکستان اگرچه کوچک است اما سالهاست از کشورهای قدرتمند کمک می گیرد. روسیه بزرگترین تامین کننده تسلیحات برای تاجیکستان است اما چین نیز بیش از یک دهه است  که کمک های خود را به نیروهای مسلح این کشور می رساند. ایالات متحده، ناتو، اتحادیه اروپا نیز با تجهیزاتی همچون کمک های مالی، تجهیزات نظارتی، لباس های زمستانی و تابستانی و موارد از این دست کمک می کند. اما با این وجود به نظر می رسد که مواضع تاجیکستان در برابر طالبان و تحولات اخیر افغانستان نشات گرفته از  دیدگاه سایر کشورها باشد. به طوری که به نظر نمی رسد تاجیکستان بدون رضایت روسیه چنین مواضعی را بیان کند. اکنون که ایالات متحده منطقه را ترک کرده است، روسیه نمیخواهد کنترل کامل افغانستان را به پاکستان واگذار کند. (Pannier,2021).

اما به نظر می رسد که تاجیکستان در مقابله با طالبان با موانعی نیز رو به رو خواهد شد. چراکه مواضع و رویکرد همه کشورهای اسیای مرکزی در برابر طالبان یکسان نیستند. یعنی اینکه اجماع منطقه ای در برابر طالبان به منظور فشار آوردن بیشتر برای تحقق خواسته های دوشنبه کمرنگ است. به گونه ای که این گروه دیدارهایی را با کشورهایی چون قزقیزستان و ازبکستان داشته اند. همچنین بیشکک یک محموله کمک های بشردوستانه به افغانستان فرستاد. از طرف دیگر، روسیه نیز به نظر می رسد در حال بازی دوگانه ای در افغانستان است. و علاوه بر نگاه محتاطانه  در برابر طالبان و حفظ روابط به نظر می رسد به جبهه مقاومت در پنجشیر نیز کمک هایی را انجام می دهد.  در حالی که به نظر می رسد سفر طالبان به قرقیزستان قطعا با رضایت روسیه انجام شده است. چراکه اصلی ترین ضامن امنیت قرقیزستان مسکو است. بنابراین، بازی دوگانه روسیه در افغانستان که همیشه همین گونه بوده در کنار مواضع متفاوت کشورهای اسیای مرکزی در برابر طالبان و توانایی های دولت تاجیکستان از مواردی است که برای دوشنبه در برابر طالبان چالش افرین خواهد بود و تداوم روابط با طالبان(دوستی یا دشمنی) راتحت تاثیر قرار خواهد داد.

منابع

– Kumar Gupta, Pravesh, (2021), “Decoding Tajikistan’s Critical Approach towards Taliban “, https://www.vifindia.org/article/2021/september/23/decoding-tajikistans-critical-approach-towards-taliban.

– Putz, Catherine, (2021), “Tajikistan Won’t Recognize a Taliban-Only Afghan Government”, https://thediplomat.com/2021/08/tajikistan-wont-recognize-a-taliban-only-afghan-government/.

  – Lemon, Edward, (2021), “Tajikistan Breaks From Neighbors in Policy Toward Afghanistan”,Publication: Eurasia Daily Monitor Volume: 18 Issue: 137,  https://jamestown.org/program/tajikistan-breaks-from-neighbors-in-policy-toward-afghanistan/.

–

.