احتمال خاموشی روزنامۀ «اطلاعات روز»؛ مشعل دارِ انقلاب رسانه ای در افغانستان؟
۲۶ میزان (مهر) ۱۴۰۰ – ۱۸/ ۱۰/ ۲۰۲۱
اطلاعات روزنامه
یکی از اقشار حساس و شکننده جامعه افغانستان که حتی پیش از ظهور مجدد طالبان همواره سیبلِ ترورهای هدفمند و خشونت های گاه و بیگاه از سوی گروه های بنیادگرای اسلامی بودند، روزنامه نگاران، خبرنگاران و به طور کلی اصحاب رسانه و مطبوعات هستند. اما با تصرف کشور به دست طالبان و گستره ی استیلای این گروه، برخی از افراد این حوزه ناچارا مجبور به ترک وطن شده، بسیاری دیگر خانه نشین، و برخی نیز از ترس اقدامات تلافی جویانه و انتقام گیری طالبان پنهان ماندن و سکوت را پیشه کردند.
چنانکه طالبان در همان ابتدای امر برای زهر چشم گرفتن درپی تفتیش هایی مصرانه و جستجوی خانه به خانه ی روزنامه نگاران و فعالان افغان و دستگیری این افراد برآمدند. همان طور که در ۱۸ اوت ۲۰۲۱ نیروهای طالبان در ناکامی جستجوی خود برای دستگیری یک روزنامه نگار دویچه وله، یکی از بستگان وی را کشته و دیگری را مجروح ساختند. هر چند که پیش از این طالبان به سازمان های بین المللی وعده داده بود که به حقوق روزنامه نگاران و آزادی بیان احترام می گذارد، لیکن شواهد امر حاکی از اشاعه ی رعب و وحشت، تخریب و مصادره اموال، بازداشت و تلاش برای تهدید نیروهای شاغل به ویژه در دفاتر مطبوعات و خبر و اصحاب رسانه ها بودند.
چنانچه در وهله ی اول از حضور زنان مشغول به کار در رادیو تلویزیون ممانعت به عمل آورده و در گام های بعد به تنگ کردن دایره فعالیت حتی برای مردان شاغل در رسانه های خبری اقدام کردند. به گونه ای که در سپتامبر ۲۰۲۱، طالبان در حرکتی خشونت آمیز و بی رحمانه پنج نفر از پرسنل روزنامه اطلاعات روز را دستگیر و دو نفر از آنها را شدیدا مورد ضرب و شتم قرار دادند. ذکی دریابی مدیر مسئول این روزنامه در توئیتر خود نوشت که خشونت علیه خبرنگاران وی “زنگ خطری برای روزنامه نگاران و تمام رسانه های افغانستان” بود.
اما باید گفت ترس طالبان از آگاه سازی و روشنگری مردم نسبت به شرایط موجود، این گروه رادیکال را به سمت اعمال اقداماتی خشونت آمیز نسبت به خبرنگاران و روزنامه نگاران و تحت فشار قرار دادن آنها برای تعطیل ساختن فعالیت خود کشانده است. چراکه روزنامه ها یکی از ابزارهای آگاهی بخشیِ دقیق و جامع در جریان اطلاع رسانی جمعی روزانه ی افراد از تحولات داخلی و خارجی محسوب شده و ستون نویسان، محررها و نویسندگانِ آگاه و دغدغه مند یک کشور با قلم خود می توانند از طریق ارتقای آگاهی جمعی در میان یک ملت، پایه های قدرت را تحکیم و یا متزلزل سازند.
روزنامه ی “اطلاعات روز” افغانستان نیز یکی از مهم ترین و معتبرترین روزنامه های این کشور با کادر علمیِ قوی و مجرب، و همچنین با ریزبینی در رویدادها و مسائل ریز و درشت افغانستان، به خوبی جریان حوادث متنوع از گذشته تا به حال را به ثبت رسانده است؛ لیکن با تسلط مجدد طالبان بر قدرت و تحکم احکام سخت گیرانه این گروه، و همچنین غلبه ی شرایط بحران زده افغانستان همچون مسائل مالی و اقتصادی، این روزنامه نیز همچون بسیاری از کسب و کارها و مشاغل با مشکلات متعددی مواجه شده است. به طور کلی در طی یک ماه گذشته فعالیت ۱۵۳ رسانه متوقف و پنجره های اطلاع رسانی آزاد و آزادی بیان در این کشور در حال بسته شدن است. چنانچه رسانه های افغانستان در ۲۵ مهر ۱۴۰۰ به نقل از ‘ذکی دریابی’ مدیر مسئول روزنامه «اطلاعات روز» افغانستان نوشتند، به زودی این روزنامه نیز تعطیل می شود.
دریابی پیش از این از طریق فضای مجازی کارزاری را برای جمع آوری کمک مالی برای ادامه فعالیت این روزنامه به راه انداخته بود که ظاهرا موفق نبوده است. در نتیجه شاهد بودیم مسئول روزنامه اطلاعات روز افغانستان اعلام کرد که پس از سال ها تلاش در بخش اطلاع رسانی مجبور شده با تعطیلی این روزنامه با کار خبرنگاری خداحافظی کند. وی که چندی پیش در دسامبر ۲۰۲۰ برنده ی جایزه سازمان شفافیت بین المللی برای مبارزه با فساد شد، این اتفاق را به رسمیت شناختن ظرفیت موجود در زمینه روزنامه نگاری در افغانستان می دانست، لیکن امروز با سرنگونی جمهوریت در کشور پایه های دموکراسی، رسانه های آزاد و دسترسی آزاد به اطلاعات نیز در حال سقوط است.
به گزارش طلوع نیوز، وی براین باور بود که “جایزه ضدفساد از سوی نهاد شفافیت بین المللی برای ما -به عنوان یک ملت و یک کشور- در جهت به رسمیت شناختن ظرفیت روزنامه نگاری تحقیقی افغانستان فرصتی فراهم کرد.” در همین رابطه طلوع نیوز در سال ۲۰۲۰ چنین اشاره کرد که طی شش سال گذشته، روزنامه اطلاعات روز بیش از ۴۰ گزارش تحقیقی منتشر کرده است که برخی از آنها اصلاحات دولتی را پوشش داده است.
آخرین میخ بر تابوت مطبوعات آزاد
در ۸ سپتامبر ۲۰۲۱، دو روزنامه نگار روزنامه «اطلاعات روز» که اعتراضات زنان افغان در کابل را پوشش می دادند، بازداشت و توسط طالبان تحت شکنجه شدید قرار گرفتند. هنگامی که آنها سعی کردند برای آزادی همکاران خود مذاکره کنند، سه روزنامه نگار دیگر روزنامه اطلاعات نیز توسط طالبان بازداشت شدند. گرچه روزنامه نگاران آزاد شده اند اما تهدیدها علیه آنها همچنان ادامه داشت. این تنها یک نمونه از شیوه های محدود ساختن مطبوعات آزاد در افغانستان توسط طالبان با روی کار آمدن آنهاطی دوماه اخیر بوده است. چنانچه این گروه اخیرا دستورالعمل هایی را برای اصحاب مطبوعات منتشر کردند که گزارش دهی “علیه اسلام و مغایر با منافع ملی” را محدود می کنند. این آخرین میخ بر تابوت مطبوعات آزاد در افغانستان است. (Free Women Writers, 2021)
به گزارش واشنگتن پست، با سقوط کشور به دست طالبان، صدها روزنامه نگار افغان کشور را ترک کرده اند، اما برای کسانی که نمی توانند افغانستان را ترک کنند یا تصمیم به ماندن گرفته اند، بیشترین ترس آنها محقق شده است. چراکه از طریق احکام سخت گیرانه، ارعاب و تجاوز فیزیکی، روزنامه نگاران کار خود را از دست داده اند، صدای آنها تحت فشار و محدودیت های شدید قرار گرفته یا مجبور به خودسانسوری شده اند. نیروهای طالبان به خانه روزنامه نگاران حمله کرده، آنها را تهدید و یا مجریان زن تلویزیون دولتی را از روی آنتن رفتن منع کردند. بر اساس گزارش کمیته حمایت از روزنامه نگاران، دست کم ۱۴ روزنامه نگار به دلیل پوشش اعتراضات ماه سپتامبر در کابل بازداشت و متعاقبا آزاد شدند. این گروه نظارتی وعده های پیشین طالبان برای اجازه فعالیت آزادانه رسانه ها را “بی ارزش” توصیف کرد.
به هرروی می توان گفت پوشش اطلاعات دقیق و دست اول، تحلیل های مبتنی بر واقعیت، گزارش های از جامعه و سیاست و وضعیت زندگی مردم منجر به عملکرد مثبت و خوب روزنامه اطلاعت روز در افغانستان شد. اما قطعا خروج روزنامه نگاران این رسانه و محدود شدن فعالیت شان تاثیری منفی بر افغانستان، تصویرسازی از افغانستان و بلندشدن صدای دادخواهی های این کشور به جهان خارج خواهد داشت. خلا فعالیت رسانه ای مستقل و بی طرف با کارنامه ای مثبت و نمادی از بزرگترین دستاورد افغانستان در طی دو دهه اخیر، اولین تاثیر را برفعالیت خود رسانه های و آنچه در این سال ها به دست آورده اند خواهد گذاشت. اما دومین تاثیر را بر فعالیت رسانه های رقیب و انتشار اخباری از افغانستان که مبتنی بر واقعیت نیستند می گذارد. و سومین پیامد آن شنیده نشدن صدای مردم افغانستان و فراموشی آنها خواهد شد.
روزنامه اطلاعات روز؛ طلایه دار آگاهی رسانی و روشنگری
طبق مطلبی نوشته شده از سوی «نویسندگان آزاد زنان» (Free Women Writers)، روزنامه اطلاعات روز به مدت ده سال مشعل دار انقلاب رسانه ای در افغانستان بوده است. این روزنامه با برنده شدنِ جایزه شفافیت بین المللی برای مبارزه با فساد در سال ۲۰۲۰، در مسئول شناختن قدرتمندان افغانستان برای پاسخگویی طلایه دار بوده است. روزنامه نگاری تحقیقی فساد سیستماتیک را در قلب دولت افغانستان نشان داد. همچنین باید گفت علی رغم همه ی تهدیدها، روزنامه اطلاعات روز قهرمان و مدافع ارزش های دموکراتیک و آزادی مطبوعات در افغانستان بود.
همان طور که در قسمت توضیحات وب سایت این روزنامه آمده است، روزنامه اطلاعات روز یکی از روزنامه های، پرتیراژ، پیش رو و پرخواننده در افغانستان بوده است. ‘این روزنامه در سال ۱۳۹۰ خورشیدی جواز فعالیت خود را از وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان کسب کرده است. اطلاعات روز بخش های سیاست، امنیت، حکومتداری، اقتصاد، جامعه، فرهنگ، بهداشت، ورزش و فن آوری را به‌گونه ی آزاد، مستقل، بی طرف و انتقادی پوشش می داد. روزنامه اطلاعات روز به صورت چاپی و آنلاین منتشر و مطالب روزنامه اطلاعات با کیفیت بالا در قالب خبر، گزارش، تحلیل، ترجمه، گفت وگو و گزارش های چندرسانه ای از طریق وب سایت و حساب های این روزنامه در شبکه های اجتماعی به دسترس مخاطبان آن قرار می گرفت. روزنامه اطلاعات روز متعهد به بازتاب صدای تمامی شهروندان افغانستان است. هدف این روزنامه ارائه اطلاعات دقیق، مستند، متوازن و بی طرفانه برای مخاطبانش می باشد. حوزه مورد تمرکز اطلاعات روز دموکراسی، حقوق بشر، صلح، حاکمیت قانون، حکومتداری خوب، مبارزه با فساد، عدالت انتقالی، زنان و جوانان است.‘
هنگامی که طالبان دو ماه گذشته افغانستان را تصرف کردند، روزنامه اطلاعات روز دومین روزنامه پرخواننده در این کشور بود. به گفته ی ذکی دریابی، ویراستار ارشد و مدیر مسئول این روزنامه، «اطلاعات روز» از سال ۲۰۱۲ شروع به کار کرد و ۲۰۰۰ نسخه در روز چاپ می کرد. حال این روزنامه صدها هزار دنبال کننده در توییتر، فیس بوک و اینستاگرام و غیره دارد.
به گفته ی واشنگتن پست، مانند اکثر رسانه های دیگر افغانستان، این روزنامه تا حدی توسط گروه های کمک غربی و آمریکایی حمایت می شد، اما از تبلیغات و سایر خدمات نیز درآمدزایی می کرد. چنانچه اطلاعات روز پیش از به قدرت رسیدن طالبان در نیمه ماه آگست، به میزان وسیعی هزینه های خود را از طریق نشر اعلانات تجارتی به دست می‌آورد. به طور کلی می توان گفت بیشتر رسانه های مستقل در زبان های انگلیسی و منطقه ای به طور عمده توسط سفارتخانه های خارجی و کمک های بشردوستانه تامین می شدند. به عنوان مثال، اطلاعات روز با بنیاد جامعه باز (Open Society)، اینترنیوز (Internews) و سایر سازمان های اعطا کنده کمک هزینه مالی کار می کرد.
این روزنامه بسیاری از تخطی و تخلفات دولت از جمله شیوه های تبعیض آمیز استخدام، زدو بند های دولتی و ولخرجی های اضافی که منجر به واگذاری و سایر تغییر و تحولات در کشور شد را، افشا می کرد. اما در حال حاضر دیگر هیچ از این روزنامه نمانده است. چراکه در پی تسلط طالبان، فروپاشی اقتصادی و مالی، تبلیغات و اشتراک ها خشکانده شدهاست. با خروج دولت های غربی و عدم اطمینان سیاسی، کمک های مالی نیز تبخیر شده است. در نتیجه، این روزنامه نسخه چاپی خود را تعطیل و تنها به صورت آنلاین منتشر می شود.
با سقوط دولت سابق و در شرایطی که طالبان هنوز در حال گذار و تحول بوده و منابع مالی نیز از دست رفته است، پوشش تحولات در سراسر کشور دشوار گردیده است. کارکنان آن روزانه چهار تا پنج گزارش جامع و کامل تهیه می کردند، اما در روزهای اخیر اغلب اوقات تنها یک گزارش منتشر می شد. این سناریویی است که در سراسر افغانستان در حال رخ دادن است. چنانچه احمد قریشی، مدیر مرکز روزنامه نگاران افغانستان، یک سازمان حامی رسانه ها اخیرا اذعان کرده بود که حدود ۸۰ درصد از همه رسانه ها به دلیل نگرانی های امنیتی، مشکلات مالی یا عدم اطمینان در مورد آینده خود تحت حکومت طالبان تعطیل شده یا تنها دیگر بخشی از آنها فعالیت می کنند.
اما روزنامه اطلاعات روز از سوی دیگر با انتظارات خوانندگان خود نیز روبرو است، آنهایی که خواستار درک و دریافتِ روایت های تحقیقاتی و حکومتی بیشتری هستند، روایت هایی که طالبان را مسئول و متهم برای شرایط حاضر در کشور می دانند. چنانچه به گفته ی ذکی دریابی، “چیزهای زیادی در حال رخ دادن است که ما را تحت فشار قرار می دهد.” “از یک سو، یک دولت دیکتاتوری سیاسی؛ و طرف دیگر یک نسل آزاد و جوان که انتظارات زیادی از ما دارد.”
وی افزود در روزهای اخیر تعداد کارکنان اطلاعات روز بیش از نیمی یعنی، از ۴۵ کارمند به کمتر از ۲۰ نفر کاهش داشته است. آنهایی که هنوز آنقدر شجاع و قوی بودند که با ابر رعب و وحشت بر روی سرشان به اتاق خبر آمده و نگرانند که آیا گزارش بعدی آنها را در معرض خطر قرار خواهد داد یا خیر. بسیاری دیگر نیز به دنبال راهی برای خروج از افغانستان هستند. به هرروی در حالی که این روزنامه به انتشار گزارش هایی از سوء استفاده طالبان ادامه داد، در برخی موارد نیز خود سانسوری را نیز ترجیح می داد. (Raghavan, 2021)
به گزارش دویچه وله به دلیل مشکلات مالی برای این روزنامه، پیشتر کمپین جمع آوری کمک از سوی سازمان غیرانتفاعی «نویسندگان آزاد زنان» که به «دختران رابعه» نیز مشهور است، راه اندازی شده است. در این فراخوان جمع‌آوری ۱۰۰ هزار دلار آمریکایی هدف تعیین و بیش از ۱۴ هزار دلار جمع آوری شد. ذکی دریابی در یک پیام توییتری نوشته است که هر اعانه ای این رسانه را قادر می سازد تا داستان های مردم افغانستان را به جهان بازگو کند. او نوشته بود: «نباید بگذاریم که تاریکی پیروز شود.» اتفاقی که گویی قرار است دیر یا زود بر سر جریان آزاد مطبوعات افغانستان و دلسرد شدن روزنامه نگاران این کشور آید.
جمع بندی
به طور کلی می توان گفت طالبان با گذاشتن پای خود بر گلوی رسانه ها درصدد فیلتر سازی و ممیزی برای سانسور مطالب روزنامه ها و محتوای برنامه های تلویزیونی هستند. چنانچه مسئولان فرهنگی طالبان اجازه ی پخش و انتشار برنامه های سابق را نداده و با محدودیت های اعمال شده تنها پخش برنامه های مذهبی را مجاز و سایر برنامه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را تعطیل کرده اند. این حجم از قوانین سخت گیرانه از پاک سازی مضمامین خبری تا عدم پذیرش حضور زنان کارمند و حتی مشاهده ی افراد نظامی در پس مجری شبکه ی تلویزیونی، روزهای تاریکی برای افغانستان را نشان می دهد.
از سوی دیگر باید گفت مشکلات اقتصادی و بحران مالی در افغانستان جدی است و کار زیر سایه ی این دست محدودیت ها چالش های بزرگی را برای رسانه ها در افغانستان ایجاد می کند. در نهایت همان گونه که مسرور لطفی، نماینده اتحادیه ملی روزنامه نگاران افغانستان نیز اشاره کرده است، سازمان های بین المللی و یا سازمان های حامی رسانه ها بایستی فورا برای حل این مشکل اقدام کنند؛ در غیر این صورت، به زودی شاهد پایان آزادی مطبوعات و دیگر آزادی های انسانی و مدنی خواهیم بود.
در نهایت می توان گفت افغانستان از جمله کشورهایی بوده که در طی بیست سال گذشته در زمینه آزادی بیان و رشد و فعالیت رسانه ها توانست از خود عملکرد خوبی را داشته باشد. دو دهه گذشته در افغانستان بستر فعالیت پررنگ و آزادانه رسانه ها را به گونه ای فراهم کرد که در میان کشورهای همسایه افغانستان از جایگاه خوبی در این زمینه برخوردار شد؛ اما عدم فعالیت یا محدود ساختن فعالیت مطبوعات و روزنامه هایی چون اطلاعات روز در افغانستان شکاف عمیقی از انتشار اخبار موثق، دست اول، نظارت بر عملکرد حکومت، انتشار صدای اعتراضات و دادخواهی مردم و بازتاب نیازهای جامعه را ایجاد خواهد کرد. مسئله ای که دربلندمدت جامعه را به خفقان و انزوا خواهد کشید. چراکه در چنین فضایی قطعا رسانه های جایگزین وابسته به طالبان فعالیت خود را در افغانستان آغاز خواهند کرد. به طور مثال، همزمان با خروج روزنامه نگاران و توقف رسانه های مستقل در افغانستان، طالبان از آغاز فعالیت رادیو و تلویزیون الهجره خبر داد.
منابع:
– Free Women Writers, (2021), “Support Free Press and Etilaat Roz Newspaper in Afghanistan”, https://chuffed.org/project/support-free-press-in-afghanistan?fbclid=IwAR3sxmLKDKruf_kmV-GQjUmIjjUwPAKScEbyCfhjnONM8aCflgetNdncuRk
– Raghavan, Sudarsan, (2021), “As an Afghan newspaper struggles to survive, a brutal beating — and a Taliban apology”, https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/afghanistan-journalists-taliban/2021/09/17/81b44d5a-1722-11ec-a019-cb193b28aa73_story.html