سایه سنگین فقر و تبعاتِ گسترده آن بر سر مردم افغانستان

۱۵ عقرب (آبان) ۱۴۰۰ – ۶/ ۱۱/ ۲۰۲۱

با گذشتِ دو ماه و نیم از تصاحب کشور توسط طالبان و تقلایِ روزافزونِ این گروه برای تشکیل دولت و به رسمیت شناخته شدن در مجامع جهانی، افغانستان همچنان در شرایط متزلزل و بی ثباتی قرار داشته و جدا از تهدیدهای تروریستیِ مستمر دولت اسلامی ولایت خراسان، قرار گرفتن این کشور در سراشیبیِ سقوط اقتصادی و بحرانِ مالی به چالش مهلکی از فقر و گرسنگی برای مردم خسته از جنگ افغانستان تبدیل شده است.

با تسلط طالبان بسیاری از مشاغل و کسب و کارها تعطیل، مراودات تجاری و اقتصادیِ کشورهای دیگر با افغانستان قطع، و کمبود پول نقد در بین مردم به فقر، قحطی و گرسنگی گسترده دامن زده است. به گونه ای که به نظر می رسد در صورت عدم حمایت های جهانی از این کشور به ویژه با در پیش رو داشتن فصل سرما، چشم اندازی تاریک از یک بحران انسانی فراگیر و قریب الوقوع را شاهد خواهیم بود.

بر اساس گزارشی که در سپتامبر ۲۰۲۱ منتشر شد، برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) اعلام کرد که در نتیجه کاهش تولید ناخالص داخلی افغانستان، نرخ فقر می‌تواند تا ۲۵ درصد افزایش یابد و نیمی از کشور در حال حاضر به حمایت های بشردوستانه نیاز دارد. بر اساس این گزارش، ترکیبی از عوامل می تواند باعث شوند که نرخ پایه فقر در افغانستان از ۷۲ درصد به ۹۷ درصد افزایش یابد. این عوامل عبارتند از خشکسالی های طولانی مدت، شیوع ویروس کووید-۱۹، و همچنین تحولات ناشی از گذار سیاسی فعلی. سازمان ملل متحد هشدار داده است که ۱۸ میلیون نفر در افغانستان با یک فاجعه انسانی روبرو هستند و بحران های ناشی از تبعاتِ این جریان بسیار گسترده (چون آوارگی، مهاجرت، پیوستن به مشاغل غیرقانونی چون تجارت تریاک و غیره) خواهند بود.

به طور کلی در رابطه با مقوله ی فقر شاید بتوان گفت این مفهوم پدیده ای چند بُعدی و چند وجهی است. چنانچه تنها یکی از ابعاد فقر را می توان صرفا گرسنگی و بحران ناشی از ناامنی غذایی دانست؛ لیکن این پدیده می تواند طیف گسترده ای از تاثیرات مختلف دیگر چون گسترش و شیوع بیماری های ناشی از کمبود و یا فقدان دریافت مواد غذایی کافی و سوء تغذیه حاد، روند نزولی شاخص سلامت و نمودارِ رشدِ رو به پایین کودکان، ناامیدی و آسیب های روحی- روانی ناشی از فقر و گرسنگی، همچنین آسیب های اجتماعی چون تن فروشی، فروش فرزندان، بالا رفتن سطح جرم و جنایت، تا مواردی چون عدم توسعه یافتی و عقب ماندگیِ مستمرِ کشور را در برگیرد.

هفته ‌ها پس از به دست گرفتن قدرت توسط طالبان، غالبِ تجارت برون مرزی و بسیاری از مشاغل محلی هنوز به روند سابق خود باز نگشته اند. حتی با افزایش قیمت مواد غذایی، بسیاری از افراد بدون هیچ درآمدی سر می کنند. اخیرا خبرگزاری سی ان ان در گزارشی از فروش دختر بچه ۹ ساله بادغیسی به پیرمردی ۵۵ ساله خبر داد. همچنین انتشار خبر مرگ هشت کودک بر اثر گرسنگی واکنش شدید مردم محلی غرب شهر کابل را برانگیخت.

بحران پیش رو از فقر و گرسنگی به حدی حاد و گسترده است که با در نظر گرفتن مشکل فزاینده بیکاری و فقر در افغانستان، طالبان در اکتبر ۲۰۲۱ برنامه ای را راه اندازی کرده اند که در آن گندم را در قبال کار مبادله می کنند. دولت طالبان تصمیم گرفته است که یک طرح جدید را در ولایات بزرگ برای مبارزه با فقر فزاینده، گرسنگی و بیکاری اجرا کند. ذبیح الله مجاهد این اقدام را گام مهمی در مبارزه با بیکاری دانسته است.

بر اساسِ طرح «غذا در ازای کار» افراد به ‌جای پول نقد، گندم پرداخت می‌کند. هدف دولت طالبان توزیع ۱۱۶۰۰ تن گندم در کابل و نزدیک به ۵۵۰۰۰ تن در شهرهایی مانند هرات، جلال آباد، قندهار، مزارشریف و پلخمری و چند منطقه دیگر است. این طرح به طور خاص افرادی را هدف قرار می دهد که در حال حاضر بیکار بوده، قادر به یافتن شغل نیستند و در برابر بحران گرسنگی آسیب پذیر هستند. از این کارگران خواسته می شود تا کانال های آب، و آب انبارهایی را در تپه ها حفر کنند تا از این طریق هم با خشکسالی مبارزه کرده و هم گندم به دست آورند.

سونامی فقر و قرار گرفتن افغانستان در لبه پرتگاه یک بحران انسانی فراگیر

باید گفت شرایط در افغانستان ناامید کننده است. سازمان ملل در ۲۵ اکتبر اعلام کرد که افغانستان در آستانه بدترین بحران انسانی در جهان قرار دارد که حتی از میزان فلاکت در سوریه و یمن نیز در حال فراتر رفتن است. گزارش جدید آژانس‌ های سازمان ملل تخمین می‌زند که حدود ۲۳ میلیون نفر از جمعیت ۳۸ میلیونی این کشور غذای کافی برای گذراندن زمستان خود نخواهند داشت؛ مگر اینکه کمک ‌های جهانی به سرعت افزایش یابد. چنانچه طی چند روز پیش سازمان ملل هشدار داد که افغان ‌ها با «سونامی فقر» روبرو هستند و به ۲۰۰ میلیون دلار کمک در ماه برای جلوگیری از گرسنگی و فاجعه پیش رو پس از تسلط طالبان بر کشور نیاز است.

در شرایطی که اقتصاد افغانستان در تنگنای مالی و با کمبود نقدینگی، کمبود شدید مواد غذایی و تورم مواجه است، سازمان ملل متحد هشدار داده است که میلیون ها افغان ممکن است با نزدیک شدن به فصل زمستان، مواد غذاییشان تمام شده و با نزدیک شدن به فصل زمستان، بسیاری در معرض خطر گرسنگی قرار گیرند. چنانچه هنریتا اچ فور، مدیر اجرایی یونیسف نیز گفته است یک میلیون کودک در صورت برآورده نشدن نیازهای فوری خود با خطر گرسنگی و مرگ مواجه می شوند. حتی پیش از تسلط طالبان نیز، نزدیک به نیمی از جمعیت به کمک های بشردوستانه نیاز داشتند و انتظار می رفت بیش از نیمی از کودکان زیر ۵ سال با سوء تغذیه حاد مواجه شوند. مری الن مک گروتی، نماینده برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد در افغانستان نیز هشدار داد این وضعیت «با سرعتی باورنکردنی در حال شدت گیری و شتاب است».

همان طور که اشاره شد، مسلما پیش از به قدرت رسیدن طالبان، افغانستان با کمبود مواد غذایی مواجه بود. چنانچه این کشور یکی از آسیب پذیرترین کشورها در برابر اثرات افزایش دما بوده و طی سه سال اخیر با دو خشکسالی بزرگ مواجه شده است. همچنین بر اساس برنامه جهانی غذا، ۱۴ میلیون افغان با ناامنی غذایی روبرو هستند. اما از زمانی که طالبان قدرت را به دست گرفتند، وضعیت به طور قابل توجهی رو به وخامت گذاشته و سازمان های کمک رسانی بین المللی مجبور به تخلیه پرسنل خود از این کشور شده اند. سرازیر شدن کمک‌های بشردوستانه به افغانستان نیز کاهش یافته است؛ زیرا ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی در پی محدود و متعهد ساختن طالبان به موازین حقوق بشری و تشکیل دولتی همه شمول هستند. (KIDANGOOR, 2021)

فاکتور ها محرک در دامن زدن به فقر در افغانستان

به نظر می رسد این بحران از مدت ها پیش در افغانستان وجود داشته و با روی کارآمدن طالبان تنها شعله ور شده است. عوامل متعددی در بحران غذایی کنونی و فقر احتمالی پیش رو در افغانستان نقش دارند. كشاورزي معيشت اصلي تقريبا ۷۵ درصد جمعيت افغانستان است، با اين حال شرایط جنگ و بی ثباتی در کشور باعث شده تا بسياري از مردم نتوانند به موقع محصولات خود را کاشت کنند. این امر، همراه با خشکسالی شدید در افغانستان، منجر به پیش بینی برداشت ناچیز محصولات در سال جاری شده است.

برنامه جهانی غذا می گوید که امسال ۴۰ درصد محصولات زراعی به دلیل خشکسالی از بین رفته است، در حالی که قیمت گندم در ماه های اخیر ۲۵ درصد افزایش یافته است. تأثیر خشکسالی امسال را می توان با سال ۲۰۱۹-۲۰۱۸ مقایسه کرد، زمانی که کمبود آب بیش از دو سوم کشور را تحت تأثیر قرار داد. خشکسالی قبلی باعث شد تا چهار میلیون نفر در مناطق آسیب‌دیده به کمک‌های نجات بخش نیاز داشته باشند و بیش از ۳۷۱۰۰۰ نفر آواره شوند.

اما از زمانی که طالبان قدرت را در افغانستان به دست گرفتند یک فاجعه انسانی پدید آمده و میلیون ها شهروند افغانستان از شهرهای خود آواره شده اند، در حالی که بسیاری نیز از کشور خود فرار کرده اند. به گزارش خامه پرس، به دلیل فضای غیرقابل پیش بینی و ناپایدار اقتصادی و سیاسی در دایکندی، پنجشیر، هلمند و سایر ولایات شمار زیادی از خانواده های محلی خانه های خود را رها کردند. بسیاری از آوارگان به شهرهای بزرگتر پناه برده اند و تمام تلاش خود را می کنند تا مخارج زندگی خود را تامین کنند.

اما جدا از تغییرات آب و هوایی، اقتصاد در حال فروپاشی افغانستان نیز از موارد بحران زا برای تشدید فقر است. بانک جهانی هشدار داده است که از هر ده افغان، هفت نفر به زودی زیر خط فقر (۱٫۹ دلار در روز) خواهند رفت و ۴۷ درصد از جمعیت در حال حاضر زیر یک دلار در روز زندگی می کنند. تا اواسط سال ۲۰۲۲، این میزان ممکن است به ۹۷ درصد افزایش یابد.

کانی ویگناراجا مدیر بخش آسیا و اقیانوسیه برنامه توسعه سازمان ملل متحد در ۲۱ اکتبر گفت: «ما در تاریخ اخیر چنین سطحی از فقر جهانی را در هیچ کشوری شاهد نبودیم.» با فروپاشی سیستم های بانکی، برخی از مردم در حال فروش دارایی های خود برای زنده ماندن هستند. چنانچه پیشتر نیز اخباری مبنی بر فروش اثاثیه خانه جهت فراهم آوردن پول مورد نیاز به منظور تامین معاش منتشر شده بود. از آنجایی که قیمت کالاهای معمولی به طور قابل توجهی رو به افزایش بوده است، بسیاری از خانوارها برای پرداخت هزینه غذا و اجاره بها بدهی های زیادی را متحمل شده اند.

بر اساس برنامه توسعه سازمان ملل، وضعیت جاری ممکن است حتی به سطوح بدتری از وخامت نیز برسد. به هر حال باید توجه داشت که فقرِ گسترده، سریع و غیرمنتظره ممکن است مسائلی مانند کار کودکان، ازدواج کودکان، خرید و فروش فرزندان، یا مهاجرت غیرقانونی را تشدید کند که منجر به افزایش آسیب پذیری در برابر قاچاق می شود. (Reliefweb, 2021) با نهایت تاسف، برخی افغان ها در تلاشی ناامیدانه برای زنده ماندن، مجبور به فروش فرزندان خود شدند.

اما جدا از موارد مطرح شده در ذیل عوامل محرک فقر و فلاکت در افغانستان باید گفت، دلیل فوری این بحران از دست دادن و قطع کمک های خارجیست که از گذشته اقتصاد افغانستان به آن وابسته بود. پیش از تسلط طالبان بر کشور، افغانستان حدود ۸٫۵ میلیارد دلار در سال دریافت می کرد که دو پنجم تولید ناخالص داخلی آن بود. بدین ترتیب سه چهارم بودجه دولت توسط کمک کنندگان خارجی پرداخت می شد که تقریبا همه بخش های بهداشت و آموزش را در بر می گرفت. بانک مرکزی همچنین به تزریق منظم پول از خارج نیز متکی بود.

همه این موارد در ۱۵ اوت به پایان رسید، زمانی که دولت سابق با فرار اشرف غنی فروپاشید. پرداخت کمک‌ها به حالت تعلیق درآمد و ۹ میلیارد دلار ذخایر خارجی کشور مسدود شد. این بخشی از یک کمپین فشار بر طالبان بود که هدف آن جلب احترام و تعهد حاکمان جدید افغانستان به حقوق زنان و اقلیت ها بوده است. لایحه سنگین دستمزد و حقوق که شامل حقوق ۲۲۰۰۰۰ معلم بوده نیز از آن زمان پرداخت نشده است. انزوای بین المللی و مسدود شدن ذخایر نقدی ملی رهبران طالبان را بر آن داشته است که برداشت پول نقد در بانک ها را محدود کنند. ماه هاست که دستمزد اکثر کارگران کشور پرداخت نشده است.

لازم به ذکر است بیشتر اقتصاد افغانستان حول محور تجارت خارجی، کمک های خارجی و وجوه ارسالی از خارج می باشد. لیکن با عدم ارسال دلار، ارز مورد نیاز برای خرید کالاهای خارجی نیز دیگر وجود ندارد. ترس از تحریم ها نیز تا حد زیادی معاملات مربوط به تجارت خارجی را متوقف کرده است. زیرا بانک های خارجی نگرانند که به خاطر تعامل با رژیم جدید افغانستان، که بسیاری از اعضای آن تحت تحریم های سازمان ملل هستند، مجازات شوند.

از آنجایی که بخش اعظم اقتصاد این کشور غیررسمی است، تشخیص دقیق وضعیت وخیم آن دشوار است. نقل و انتقالات غیررسمی پول و بازار سیاه نیز ممکن است تا حدودی بر وضعیت جاری فشار وارد کند. به هر حال؛ ارزش پول رایج در حال سقوط آزاد؛ مایحتاج اولیه کمیاب؛ و تورم در حال افزایش است. صندوق بین المللی پول تخمین می زند که تولید ناخالص داخلی ممکن است در ماه های آینده ۳۰ درصد کاهش یابد.

در هر صورت باید گفت امید کمی وجود دارد که اوضاع به زودی بهتر شود. رهبران جهان اکنون متعهد شده اند ۱.۲ میلیارد دلار به افغانستان کمک کنند، اما این کمک ها برای عقب کشاندن اقتصاد منزویِ افغانستان از لبه پرتگاه سقوط کمک چندانی نخواهد کرد. علیرغم وعده‌ های داده شده در کنفرانس اخیر اهداکنندگان در ژنو، برنامه‌ های کمک‌رسانی تنها توانایی تامین یک‌ سوم بودجه را دارند. و در نهایت همان گونه که رابرت ماردینی رئیس کمیته بین المللی صلیب سرخ گفته است، «هیچ سازمان بشردوستانه نمی‌تواند جایگزین اقتصاد یک کشور شود.» (Economist, 2021)

همان گونه که دیوید بیسلی مدیر اجرایی برنامه جهانی غذای سازمان ملل در رابطه با افغاستان گفته است، امنیت غذایی در این کشور تماما از بین رفته و در حال حاضر با شمارش معکوسی از یک بحران انسانی مواجهیم و اگر اقدامی صورت نگیرد، یک فاجعه ی تمام عیار ایجاد خواهد شد. مسئله ای که با عدم مدیریت صحیح و قطع یا محدودیت کمک های بین المللی در حال ریشه یافتن و گسترده تر شدن است.

جمع بندی

در نهایت به طور کلی می توان گفت حقایقی چون ناامنی اقتصادی، اجتماعی و غذایی همراه با بی ثباتی های سیاسی و ناکارآمدی مقامات و مسئولین دولت پیشین در این کشور و همچنین جنگ و منازعات دیرین از گذشته تا کنون مسببِ شرایط فعلی در این بوده است. سست بودنِ پایه های رشد و توسعه در کشور به واسطه ی عواملی چون پایین بودن سرانه تولید ناخالص داخلی، فقر گسترده، آوارگی، نرخ بالای بیکاری، فرصت های شغلی اندک و نبود امنیت شغلی، نرخ پایین امید به زندگی، نرخ بالای مرگ و میر نوزدان، فرصت های تحصیلی پایین و جنسیتی، ضعیف بودن سیستم بهداشتی و امکانات پزشکی، جغرافیای سخت و ناهموار همراه با معضل خشکسالی، سوء تغذیه و مواردی از این دست، فقر و محرومیت متحمل بر جمعیت این کشور را در تمامیِ ابعاد و وجوه آن به خوبی نمایان می سازد؛ جمعیتی متشکل از اکثریت کودکان و جوانان دارای پتانسیل های بی حد و حصر و مستعد برای پیشرفت کشور. این نسل شاهد ظلم و بی عدالتی ها در سطوح همه جانبه بوده است و اکنون این وظیفه جوامع جهانیست که با اتخاذ سیاست های صحیح یاری رسان مردم افغانستان برای برون رفت از شرایط بحران زده باشند.

منابع:

– Economist, (2021), “Afghanistan’s economy is collapsing”, https://www.economist.com/asia/2021/10/30/afghanistans-economy-is-collapsing
– KIDANGOOR, ABHISHYANT, (2021), “How Afghan E-Commerce Startup Aseel Is Pivoting to Help Its Compatriots In Need”, https://time.com/6108138/afghanistan-relief-aid-hunger-poverty/
– Reliefweb, (2021), “Drought, pandemic, and economic freefall: Afghanistan’s looming humanitarian crisis”, https://www.dw.com/fa-af/%D8%AF%D9%88%D9%8A%DA%86%D9%87-%D9%88%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1%DB%8C/s-10259