قطر و سودای تحکیم قدرت در افغانستان: از میانجیگر تا حافظ منافع

۲۳ آبان ۱۴۰۰-۲۰۲۱/۱۱/۱۴

دست برتر قطر در تحولات اخیر افغانستان

زمانی که ایالات متحده و شرکایش در افغانستان در هرج و مرج ناشی از سقوط کابل در فرودگاه بین المللی حامد کرزی(تراژدی ترین مکان آن روزهای افغانستان) در حال تخلیه نیروهای خود و همکاران افغانشان بودند ، کشور کوچک و ثروتمند قطر خود را منحصر به فرد از سایر بازیگران دولتی و غیردولتی در این بحران نشان داد. این نقش متفاوت از زمان روند صلح افغانستان به میزبانی دوحه آغاز شد. درواقع، قطر به دنبال سیاست ایفای نقش فعالتر در جهان، تلاش کرد تا به عنوان یک مهره تاثیرگذار و بدون برانگیختن حساسیت سایر بازیگران اقدام کند. به گونه ای که به نظر می رسد اکنون این سیاست در قبال افغانستان توانسته تاحد زیادی نتیجه مثبتی به دنبال داشته باشد. چراکه در بحران فرودگاه کابل نقش برجسته ای در انتقال افغان ها و امریکایی ها(حدود ۶۰۰۰ هزار نفر) داشت و کمپ های این کشور میزبان بسیاری از این افراد بود. همچنین، دوحه در نقل و انتقال کمک های بشردوستانه مانند مواد غذایی و بهداشتی به افغانستان در روزهای پس از سقوط کابل، به مسیر اصلی این کمک ها تبدیل شد. اکنون نیز این کشور باتوجه به تبدیل شدن به مکانی دیپلماتیک برای افغانستان، میزبان وزیر خارجه ایالات متحده بود که نتیجه این دیدار سپردن مسئولیت حفاظت از منافع ایالات متحده در افغانستان به دوش دوحه بود.

درواقع، دوحه در تلاش است تا با دیدی متفاوت و باتوجه به شرایطی که دارد به مسائل افغانستان نگاه کند. با این وجود، به تعبیر مایکل استیفنز، کارشناس ارشد موسسه تحقیقاتی سیاست خارجی، «قطر می خواهد یک بازیگر جهانی باشد. که برای رسیدن به این هدف از روش های مختلف چه میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ یا امضای قرارداد با بازیکنان بزرگ، و چه نشان دادن خود به عنوان یک محور منطقه ای برای سیاست و دیپلماسی جهانی استفاده می کند». از طرف دیگر، دیدارهای مقامات مختلف در دوحه پس از سقوط کابل نشان دهنده جایگاه برجسته این کشور در تحولات افغانستان و پیش گام بودن در مدیریت تحولات اخیر کابل نسبت به سایر دولت ها بوده است.

ایالات متحده: تسهیل کننده ی بازیگری قطر در افغانستان؟

طبق توافق نامه ای استراتژیکی که روز جمعه ۱۲ نوامبر ۲۰۲۱ بین ایالات متحده و قطر به امضا رسید، دو کشور توافق کردند که دوحه حافظ منافع ایالات متحده در افغانستان باشد و همچنین وزیر خارجه قطر اعلام کرد در توافق دیگری قطر مرکز ترانزیت مهاجرین افغان به آمریکا و سایر کشورها خواهد شد. ذیل دومین توافقنامه نقش قطر به عنوان مقصد اصلی و نقطه ترانزیت برای افغان‌هایی که واجد شرایط دریافت ویزای مهاجرتی ویژه هستند (عمدتا به دلیل همکاری آنها با ارتش آمریکا در آنجا در دو دهه گذشته) رسمیت بخشیده شد. این ترتیبات همچنین می تواند به ایالات متحده کمک کند تا ویزا یا سایر مدارک را برای کسانی که در طول جنگ ۲۰ ساله ایالات متحده در این کشور کمک کرده اند، صادر کند. تحلیلگران مستقل تخمین می زنند که بیش از ۱۰۰۰۰۰ نفر از جمله فعالان، کسانی که به ارتش کمک می کردند و افرادی که با سازمان های کمک و توسعه ایالات متحده همکاری داشتند، در اولویت باقی ماندند. به گزارش واشنگتن پست، توافق جدید ایالات متحده و قطر که توسط آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه و محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر اعلام شد، عمدتا بر نگرانی‌های جاری از ادامه روند تخلیه برای ایالات متحده متمرکز است. یک مقام مطلع از این گفتگوها نقش قطر را مشابه نقش سوئیس توصیف کرد که نماینده منافع آمریکا در ایران است، کشور دیگری که ایالات متحده با آن روابط دیپلماتیک ندارد. به گفته ی بلینکن، “قطر در سفارت خود در افغانستان یک بخش منافع ایالات متحده را برای ارائه برخی خدمات کنسولی خاص و نظارت بر وضعیت و امنیت تسهیلات دیپلماتیک ایالات متحده در افغانستان ایجاد خواهد کرد”.

بدین ترتیب به نظر می رسد پس از برون رفت قطر از سال ها بن بست در بحران دیپلماتیک خلیج فارس، اکنون با ترمیم و بهبود روابطش، مناسباتِ نزدیک و پرمنفعت خود با ایالات متحده را از دست نخواهد داد و از این طریق نیز قطر یک پله ی دیگر در ارتقای نقش خود در تحولات افغاستان صعود کرده و در نقش میانجی گری برای مسائل افغانستان هم در خدمت ایالات متحده و هم در همکاری با طالبان به خوبی گام هایی مستمر اما آرام را یکی پس از دیگری برداشته و خود را به کشوری ارشد در بهره برداریِ تمام عیار از فرصت های پیش آمده از جریان صلح افغاستان تبدیل کرد.

اما به نظر می رسد جاه طلبی قطر در افغانستان فراتر از کمک به ایالات متحده است. بلکه هدف آن این است که به عنوان یک میانجی برای همه کسانی که قصد دارند با طالبان درگیر شوند، دیده شود و به نظر می رسد به ویژه پس از سقوط کابل گام به گام به این هدف خود نزدیک است. بدین ترتیب همان طور که واشنگتن پست می نویسد، قطر با بهره مندی از نقش خود یکی از کشورهایی است که برای افزایش چانه زنی با طالبان فشار می آورد. محمد بن عبدالرحمن آل ثانی گفت: «ما معتقدیم که به حال خود رها کردن افغانستان و نادیده گرفتن آن اشتباه بزرگی خواهد بود، زیرا انزوا هرگز پاسخ نخواهد داد. ما معتقدیم که تعامل با طالبان از آنجایی که آنها اکنون در قدرت هستند بسیار مهم است. »

 قطر و راستی آزمایی نقش میانجیگر در افغانستان

اگرچه نه قطر و نه هیچ کشور دیگری تاکنون با افغانستان روابط دیپلماتیک برقرار نکرده اند، اما سفارت قطر یکی از معدود سفارت هایی است که در کنار روسیه، چین و پاکستان در کابل به فعالیت خود ادامه داده است. این دیدارها موقعیت مرکزی قطر به عنوان یک کارگزار جهانی قدرت را برجسته می کند، اما ضمنِ آن، سوالاتی را نیز در مورد نقش دیپلماتیک برجسته ی این کشور کوچک عرب در منطقه ای مملو از تنش های ژئواستراتژیک ایجاد می کند. از دید برخی ناظران عربی، شهرت قطر  آن را به یک متحد مشکوک تبدیل ساخته که نقش همه طرف های میدان را ایفا و با اقدامات خود به نوعی جانب همه ی طرفین را دارد، از جمله چشم پوشی از افراط گرایی. بدین ترتیب برخی از سیاستمداران آمریکایی که هدفشان سختگیری در قبال تروریسم است، علنا به این موضع گیری های  قطر حمله می کنند. اگرچه قطر بزرگترین پایگاه نظامی ایالات متحده در خاورمیانه را در خود جای داده است، اما برای سال ها روابط خود را با گروه‌هایی مانند طالبان حفظ کرده و حتی میزبان آنها بوده است. هرچند لولوه بن راشد الخاطر، دستیار وزیر امور خارجه گفت: «این نقش یک میانجی است. این –موضع گیری- برای طرفداری و جانبداری نیست. بدان خاطر است که کانال‌های تعامل باز با همه طرف‌ها را حفظ می کنیم تا بتوانیم بحث‌ها را تسهیل و مسائلی مانند تخلیه را تسهیل کنیم.» قطر با استفاده از ثروت هگفتِ خود که از بزرگترین میدان گاز طبیعی جهان به دست می‌آید، مدت‌هاست که به دنبال تبدیل شدن به عنوان بازیگر اصلی در دیپلماسی، زمینه های مالی، ورزش و امنیت منطقه‌ای و جلب رضایت هر دو حزب سیاسی در ایالات متحده بوده است.(Lederman and Sanchez,2021). با این وجود، صداقت قطر در ایفای نقش میانجیگر در تحولات افغانستان به دلیل اتهامات تروریستی زیر سوال رفته است. درواقع، قطر در ایفای نقش میانجیگر خود در افغانستان به دلیل ارتباط نزدیک با طالبان در تیرس اتهام حمایت از تروریسم قرار دارد. این در حالی است که قبلا باتوجه با سایر گروه های تروریستی این نوع نگاه به او وجود داشت. در نتیجه در مدیریت نقش میانجیگری خود باید بسیار دقت کند.

 بهرحال، قطر در تلاش است تا رابطه خود را با طالبان تقویت کند و از تماس های سایر کشورها با این گروه سود ببرد تا نقش میانجیگر منطقه ای این کشور تقویت شود. این در حالی است که همه کشورها نیز به نقش برجسته قطر در افغانستان پی برده اند. به طور مثال، همانطور که دیانا اسفندیاری، مشاور ارشد گروه بین المللی بحران معتقد است که: هیچکس نتوانسته است هیچ پروسه تخلیه از افغانستان را انجام دهد بدون اینکه قطر به نحوی در آن دخالت داشته باشد.. درواقع با فرار کشورهای غربی از افغانستان بر ارزش و جایگاه قطر در افغانستان افزوده شد.

قطر و آینده افغانستان

بنابراین، قطر به طالبان کمک کرد تا رهبران اصلی خود را از اردوگاه های زندان گوانتانامو آزاد کند، برخی فرماندهان خود را از لیست سیاه غرب خارج و زندانیان خود را با زندانیان دولت افغانستان مبادله کند. طالبان لطف قطری ها را فراموش نخواهند کرد و به آنها پاداش خواهند داد. اما در کنار نقش میانجیگر نگاه دوحه به تحولات افغانستان علاوه بر، تحکیم خود به عنوان بازیگر جهانی به دنبال نفوذ خود در سایر مناطق از طریق افغانستان است. به طوری که قطری ها به نفوذ خود در آسیای مرکزی فکر می کنند. افغانستان به عنوان پلی برای گسترش نفوذ مالی، اقتصادی و ایدئولوژیک قطر در آسیای مرکزی تلقی می شود. سرمایه گذاری یکی از راه های قطر برای تأثیرگذاری بر آینده افغانستان است. چنانکه قطر از سرمایه گذاری های بین المللی به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی خود استفاده می کند. بدین ترتیب قطر در تلاش است تا عمدتا از طریق سرمایه گذاری و کمک مالی و مشارکت در بازسازی به بخشی جدایی ناپذیر از سیاست افغانستان تحت حاکمیت طالبان تبدیل شود. طالبان نیز از سوی دیگر برای ماندن در قدرت به پول نیاز دارند. چراکه بلوکه ساختن حدود ۹٫۵ میلیارد دلار دارایی توسط ایالات متحده و قطع کمک های مالی سازمان های بین المللی مانند اتحادیه اروپا، طالبان را به طور فزاینده ای به قطر وابسته خواهد ساخت. سایر کشورهای خلج فارس نیز در این رقابت برای سرمایه گذاری تلاش خواهند کرد، اما سرمایه گذاری آنها در افغانستان و مذاکره با طالبان زمان زیادی طول خواهد کشید، اما قطر به لطف هشت سال پناهندگی طالبان با آنها تعامل داشته و به هماهنگی کمتری نیاز دارد. بنابراین، قطر از نظر وابستگی مالی طالبان به منابع بودجه قطر، چند قدم جلوتر از سایر کشورهای ثروتمند خلیج فارس است. اما در هر صورت باید در نظر داشت قطر در افغانستان تنها نیست و با محدودیت هایی از سوی رقبا و کشورهای همسایه مواجه خواهد شد.(SALAMI,2021).

به هر حال باید گفت دوحه به دلیل روابطی که با واشنگتن و طالبان دارد، به طور منحصر به فردی برای ایفای نقش مهم در افغانستان شناخته شده است و افغانستان نیز فرصتی منحصر به فرد برای قطر فراهم کرد تا از قدرت نرم خود استفاده کرده و موقعیت خود را در جامعه بین المللی تقویت و تثبیت کند. با این وجود در کنار این روابط دوستانه پرسش جدی این است که میزان نفوذ قطر بر طالبان تا چه حد است؟ در پاسخ باید گفت،  روابط بین قطر و طالبان کاملا خالی از درگیری نبوده است.به عنوان مثال قطر نمیخواست که طالبان پرچم خود را در دوحه به اهتزاز درآورد یا این دفتر را «امارت اسلامی افغانستان» بنامد. قطر همچنین هرگز به طور رسمی «امارت اسلامی» را که توسط طالبان در سال ۱۹۹۶ اعلام شد را به رسمیت نشناخته است. ناظران نیز بر این باور است که این بار نیز بعید به نظر می رسد به رسمیت بشناسد به ویژه اگر ایالات متحده با آن مخالفت باشد. قطر نیز علاقه ای به حکومت اجباری طالبان ندارد و منافع آن این است که به عنوان یک میانجی عمل کند و در نقشه سیاست منطقه ای و سیاست جهانی ظاهر شود. درواقع تحکیم و تثبیت موجودیت قطر مهم ترین انگیزه این کشور در نگاه به مسائل افغانستان است. بنابراین، علی رغم انتقادات به قطر کشورهای غربی به این نتیجه رسیده اند که برای امور افغانستان حضور قطر الزامی است(dw,2021). بنابراین، نوع نگاه قطر به تحولات افغانستان در راستای سیاست این کشور علی رغم رابطه مثبت با طالبان مبنی بر ارتقای جایگاه دوحه به عنوان بازیگری کلیدی در تحولات جهانی است که این امر از طریق پذیرش سایر کشورها محقق می شود. در نتیجه دوحه در تلاش است تا خود را به عنوان تنها نقطه تماس با افغانستان تحت تسلط طالبان نشان دهد تا بتواند این جایگاه را از طریق رجوع سایر دولت ها و بازیگران به خوئ کسب کند. امری که منجر به آن شده تا دوحه تاکنون از به رسمیت شناختن طالبان خودداری کند.

منابع

– Salami, Mohammad, (2021b), “Qatar Emerges as Power Broker in New Afghanistan”, https://www.geopoliticalmonitor.com/qatar-emerges-as-power-broker-in-new-afghanistan/.

– Lederman, Josh and Sanchez, Raf, (2021), “From pariah to partner: How Qatar’s role in Afghanistan helped to restore U.S. relations”, https://www.nbcnews.com/news/world/pariah-partner-how-qatar-s-role-afghanistan-helped-restore-u-n1278999.

Dw,(2021), “Why Qatar fosters close contact with the Taliban”, https://www.dw.com/en/why-qatar-fosters-close-contact-with-the-taliban/a-59030146.