از ملاعمر تا ملا هبت الله: چرا فرمان های منع تولید مواد مخدر در افغانستان کارساز نیست؟

۲ اسفند(حوت)۱۴۰۱-۲۰۲۳/۲/۲۱

طالبان پس از به قدرت رسیدن متعهد شدند که تولید و کشت مواد مخدر را در خاک خود با شرط دریافت کمک های مالی از جامعه جهانی ریشه کن کند. اما اکنون پس از یک سال از به قدرت رسیدن این گروه، تولید مواد مخدر نه تنها متوقف نشده بلکه افزایش نیز یافته که نشان می دهد طالبان به وعده خود عمل نکرده اند. این درحالی است که در سال های گذشته افغانستان همواره از مراکز مهم تولید مواد مخدر در جهان بوده است. در همین رابطه، داده های منتشر شده توسط سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ نشان می دهد که افغانستان ۸۵ درصد از تولید جهانی تریاک را به خود اختصاص داده و برای بیش از نیم میلیون نفر اشتغال ایجاد کرده بود که آن را به بزرگترین بخش اقتصادی تبدیل کرد. علاوه بر این، در سال ۲۰۲۱، ۶۸۰۰۰ تن تریاک تولید شد و تولید آن در سال گذشته ۸ درصد افزایش یافت مجموع درآمد حاصل از مواد افیونی بین ۱٫۸ تا ۲٫۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ بود که یکی از سودآورترین مشاغل در کشور به شمار می رفت. در دسامبر ۲۰۲۲ یوناما نیز علی رغم وعده جلوگیری از کشت و تولید مواد مخدر در توییتی نوشته بود که هنوز هم ۸۵ درصد تریاک جهان در افغانستان تولید می شود. این توئیت در حالی نشر شد که هفت ماه پیش از آن رهبر طالبان فرمان منع تولید تریاک را صادر کرده بود. همچنین به گزارش رادیو آزادی در ۲۰ نوامبر ۲۰۲۲ « با وجود اینکه طالبان کشت و قاچاق و تولید تریاک را منع کرده بود، اما برد جهانی کنترل مواد مخدر از کشت و تولید وافر تریاک در افغانستان ابراز نگرانی کرده بود. این درحالی بود که در همان زمان ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان در واکنش به این مسئله ادعا کرده بود که کشت تریاک کاملا در افغانستان متوقف و در هیچ جایی کشت تریاک وجود ندارد. همچنین دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد در گزارشی تحت عنوان «آخرین یافته ها و تهدیدهای نوظهور» در ماه نوامبر ۲۰۲۲ گفت که قیمت تریاک و دیگر انواع مواد مخدر با وجود فرمان ممنوعیت کشت خشخاش در ماه آوریل افزایش یافته و محصولات کشت خشخاش در سال ۲۰۲۲ «سودآورترین در سال های اخیر» بوده است. بر اساس این گزارش درآمد کشاورزان از فروش تریاک از ۴۲۵ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ به ۱٫۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده که سه برابر شدن آن را نشان می دهد. در این گزارش آمده که در ۲۰۲۱، ۱۷۷ هزار هکتار زمین در افغانستان زیر کشت خشخاش قرار داشت که در ۲۰۲۲ این رقم به ۲۳۳ هزار هکتار زمین رسید که نشان از افزایش ۳۲ درصدی دارد. همچنین این گزارش آورده که بخش های جنوب غربی افغانستان ۷۳ درصد از کل مساحت کشت خشخاش را به خود اختصاص داده است و بیشترین محصول از این مناطق جمع آوری شده است.

از طرف دیگر، قاچاق مواد مخدر از افغانستان به کشورهایی همچون تاجیکستان نیز افزایش یافته است. چنانچه که یک مقام دولت تاجیسکتان در ۱۴ بهمن عنوان کرد که از زمانی که طالبان بر افغانستان مسلط شدند، قاچاق مواد مخدر از افغانستان به تاجیکستان به صورت چشمگیری افزایش یافته است. حبیب الله وحیدزاده، مدیر سازمان کنترل مواد مخدر تاجیکستان عنوان کرده است که« تاجیکستان در دو سال گذشته، شاهد افزایش کشف محموله های مواد مخدر از افغانستان به ویژه در مناطق مرزی بوده است. همچنین، کشورهای دیگر افغانستان مانند ایران نیز درحال مذاکره برای جلوگیری از قاچاق و تولید مواد مخدر در افغانستان هستند. به طوری که امروز ۲۰ فوریه معاون امور بین الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر به تداوم مذاکره ایران با طالبان در زمینه جلوگیری از قاچاق و تولید مواد مخدر اشاره کرد.  این درحالی است که ملا هبت الله آخوندزاده رهبر طالبان در آوریل ۲۰۲۲، فرمانی صادر کرد که در آن گفته شده بود کشت، قاچاق، استفاده و تولید مواد مخدر در سراسر افغانستان ممنوع است. با وجود این ادعا اما در سال ۲۰۲۲، صدها هکتار زمین زیر کشت خشخاش رفت و کشاورزان بدون هیچ مزاحمتی محصول مزارعشان را جمع آوری کردند. اما از طرف دیگر به گزارش رادیو آزادی در تاریخ ۴ فوریه ۲۰۲۳، طالبان از جامعه جهانی خواسته بودند که در تهیه کشت جایگزینی به جای تریاک به آنها کمک کند. هرچند به نظر می رسد تا ماه اردیبهشت سال آینده کشاورزان در مناطق گرمسیر افغانستان حاصل کشت تریاک را برداشت کنند اما مقام های حکومت طالبان از موفقیت در جلوگیری از کشت تریاک خبر داده بودند. به طوری که وزارت کشور حکومت طالبان بدون ارائه آمار ادعا می کنند که آنان موفق به تطبیق حکم رهبر این گروه شده اند. به گفته یکی از مقامات مبارزه با مواد مخدر در وزارت کشور این گروه در کنار مانع شدن از کشت تریاک، در شناسایی قاچاقبران نیز دستاوردهایی داشته اند. این در حالی است که گزارش سازمان ملل در ماه عقرب نشان داد که در یک سال حاکمیت طالبان بر افغانستان، کشت کوکنار در این کشور ۳۲ درصد افزایش یافته است اما طالبان در آن زمان این گزارش را رد کرده بودند».

 همچنین، اسناد محرمانه اطلاعاتی امریکا که به تازگی از حالت طبقه بندی شده خارج شده نشان می دهد که طالبان و رهبران این گروه در دهه نود میلادی، سودهنگفتی از کشت و تجارت مواد مخدر می بردند و حتی فرمان ملاعمر برای منع کشت تریاک باعث افزایش قیمت ها و سود بیشتر برای این گروه شد. در ماه فروردین امسال نیز طالبان کشت خشخاش را در افغانستان ممنوع کرد که در اثر آن نرخ تریاک در بازار هلمند و فراه چند برابر افزایش یافت. در این اسناد آمده که با روی کار آمدن طالبان در ۱۹۹۴ تولید مواد مخدر در افغانستان به صورت سرسام آوری افزایش یافت و طالبان با قاچاقچیان بین المللی مواد مخدر همدست شدند. طبق تخمین این اداره، در سال ۲۰۰۰ افغانستان ۷۲ درصد تریاک جهان را تامین می کرد. در شرح پیوند طالبان با بازار تجارت مواد مخدر آمده است که طالبان در این سال ها با «اتحاد کویته» یک شبکه بین المللی مواد مخدر که با اسامه بن لادن نیز ارتباط داشت، همسو شد. اتحاد کویته ائتلافی میان سه گروه قدرتمند قاچاق مواد مخدر بود و این مافیای مواد مخدر از طالبان حمایت مالی می کرد و در استخدام جنگجو به این گروه کمک می کرد. با ممنوع شدن کشت خشخاش در افغانستان در سال ۱۹۹۹ توسط فرمان ملاعمر، قیمت های مواد مخدر یکباره افزایش یافت. در اسناد محرمانه استخباراتی آمریکا ادعا شده است که فرمان ممنوعیت ملاعمر هیچ تاثیری بر کاهش کشت و قاچاق تریاک یا خشخاش نداشت. رهبر طالبان در سال ۲۰۰۰ نیز دوباره کشت تریاک را ممنوع اعلام کرد. علت این ممنوعیت توسط ملاعمر، بر اساس اسناد منتشر شده، قطعنامه های ۱۲۷۶ و ۱۳۳۳ شورای امنیت ملل متحد بود که افزایش تولید تریاک را در افغانستان محکوم می کرد. باتوجه به این اسناد، طالبان می خواستند با صدور فرمان ممنوعیت کشت خشخاش از یک سو زمینه را برای به رسمیت شناختن حکومت خود مساعد کند و از سوی دیگر از افزایش قیمت ها سود ببرد. اکنون نیز وضعیت مشابه به وجود آمده است و طالبان در پی این است تا حکومتش توسط جامعه جهانی به رسمیت شناخته شود. برای این کار طالبان بار دیگر حاضر شده است تا کشت و قاچاق مواد مخدر را ممنوع اعلام کند. (Hermann,2023).

 بنابراین، براساس داده های جدید باوجود شواهد محدود مبنی بر اجرای این ممنوعیت توسط طالبان از زمانی که طالبان تجارت یکی از بزرگترین صادرکنندگان مواد مخدر در جهان را غیرقانونی اعلام کرد، قیمت مواد مخدر در افغانستان افزایش یافته است این افزایش قیمت پس از آن صورت گرفت که طالبان در کنار جنگ ۲۰ ساله که طی آن این گروه قاچاق مواد مخدر سود می برد، تجارت را به طور رسمی غیرقانونی اعلام کرد.

اما همانطور که گفته شد این نخستین بار نیست که طالبان دستور منع تولید مواد مخدر در افغانستان را به عنوان یکی از اصلی ترین منابع درآمدی خود را داده است. بلکه این گروه در سال ۲۰۰۱ تلاش کردند کشت خشخاش را ممنوع کنند اما مشخص شد که ملاعمر مقدار زیادی از تریاک را با قیمت پایین درست قبل از ممنوعیت بازار خریداری کرده بود و پس از صدور فرمان، قیمت ها افزایش یافت. این امر به رهبری طالبان اجازه داد تا مبلغ هنگفتی به دست آورد، که سابقه بدی را در تحلیل ادعای کنونی طالبان در مورد اقدام علیه مواد افیونی ایجاد می کند. اما به گفته برخی از کارشناسان: اظهارات طالبان در مورد ریشه کن کردن تولید مواد مخدر، بیشتر به منظور کسب رسمیت یا مشروعیت بین المللی از سوی کشورهای اسلامی بوده است. زیرا رشد و سود بردن از مواد افیونی در اسلام حرام است. از طرف دیگر، برای نشان دادن اینکه آنها اقدامی انجام می دهند، کشت خشخاش را بر کشاورزان کوچکی که در مقادیر کم کشت می کردند، ممنوع کردند.  اما چرا طالبان واقعا نمی توانند به ممنوعیت کامل کشت مواد مخدر اقدام کنند؟ در پاسخ باید گفت که کمک های مالی عمده طالبان از تروریسم، مواد مخدر و مالیات هایی که از کشاورزانی که مواد افیونی پرورش می دهند، حاصل می شود. در این میان، با محدودیت های مالی تحمیل شده توسط جامعه بین المللی و عدم وجود بودجه قوی خارجی، آنها مجبورند به دلایل اقتصادی کاشت این گیاه را ادامه دهند. از آن مهم تر می توان گفت که  بیشتر از دلایل اقتصادی، دلایل سیاسی است که به طالبان اجازه نمی دهد مواد افیونی را ممنوع کند. رهبران طالبان شبکه های خود را برای بخش قاچاق دارند و یکی از جریان های درآمدی اصلی آنها برای سال های متمادی بوده است. از این رو، در صورت اعمال ممنوعیت، بین گروه های آنها اختلاف ایجاد می کند.

درواقع، منابع اولیه درآمد طالبان هنوز هم از تولید و قاچاق متامفتامین و هروئین است. این گروه حداکثر سود خود را از جمع آوری مالیات از مزارع خشخاش، استخراج مواد مخدر و قاچاق آنها از طریق شبکه های خود به دست می آورد. دلیل دیگر عدم تمایل طالبان به اقدام علیه کشت خشخاش را می توان در ممنوعیت قبلی  طالبان در سال ۲۰۰۱ جستجو کرد که طوفان سیاسی بزرگی را برافروخت و همانطور که دیوید مانفیلد، کارشناس برجسته اقتصاد مواد مخدر افغانستان اشاره کرد: طالبان نمی خواهند جمعیت روستایی را از خود بیگانه و فضایی برای قیام خشونت آمیز ایجاد کنند.». از این رو اقتصاد مواد مخدر چناان عمیقاً در تاکتیک های بقای طالبان جا افتاده است که نیازی به اقدام مشخصی ندارد(The SundyGuardian,2023).

بنابراین، باتوجه به آنچه آمد علی رغم دستورهای متعدد رهبران طالبان مبنی بر متوقف کردن تولید و کشت مواد مخدر در افغانستان اما این دستورها هیچ گاه عملی نشده بلکه تجربه تاریخی نشان می دهد که هم زمان با این دستورها میزان تولید و قیمت مواد مخدر در افغانستان روند افزایشی هم داشته است. درواقع، بدیهی است که برای گروهی که مهم ترین منبع عایداتی و عامل اصلی بقای آن تولید مواد مخدر  است، کنار گذاشتن این اقدام به معنای نابودی و بقای خود است. چراکه اعضای ارشد طالبان از مهم ترین افراد در شبکه قاچاق مواد مخدر در افغانستان هستند.

از طرف دیگر، برای بخش زیادی از جمعیت یک کشور که استفاده از این ماده بخش اصلی اقتصاد آنها را شامل می شود، هرگونه ممانعت از تولید آن به ویژه در شرایطی که  بحران اقتصادی تمام کشور را فراگرفته به معنای تیر خلاص برای بقای حکومت لرزان امارت اسلامی است. به عبارت دیگر، هرچند به نظر می رسد این فرمان ها برای جلب توجه جامعه جهانی است اما هرگونه گرفتن منبع عایداتی مردم به معنای محبوبیت کمتر و مشروعیت کمتر است.

منابع

TheSundayGuardian(2023), “The reality of the Taliban’s war against narcotics”, https://sundayguardianlive.com/world/reality-talibans-war-narcotics