نسخه نشست سمرقند برای امارت اسلامی: حل چالش تروریسم و مواد مخدر و ایجاد حکومت فراگیر

۲۷ فروردین(حمل)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۴/۱۶

در ادامه نشست های منطقه ای و جهانی پیرامون بحران سیاسی جاری در افغانستان، سمرقند روز پنجشنبه ۲۴ فروردین میزبان چهارمین نشست وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان با حضور کشورهایی همچون چین، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان بود. در این بین امیرخان متقی به عنوان سرپرست وزارت خارجه امارت اسلامی در این نشست شرکت کرد اما علی رغم این دعوت او در نشست اصلی حضور نداشت و تنها دیدار و گفت و گوهای دوجانبه با نمایندگان سایر کشورها داشت. اما این رویداد و با نمایندگانی از امارت اسلامی درحالی برگزار شد که «شورای مقاومت برای نجات افغانستان» که از چهره های سیاسی دولت پیشین در خارج تشکیل شده، در نامه ای سرگشاده به شرکت کنندگان گفت که «طالبان تهدیدی علیه کشورهای منطقه و جهان است» و از این کشورها خواست تا بر این گروه فشار وارد کند. با این حال، نشست سمرقند درحالی پایان یافت که کشورهای منطقه از تهدید تروریسم، مواد مخدر و عدم ایجاد دولتی فراگیر در افغانستان ابراز نگرانی کردند. به طوری که در روز پایانی اشتراک کنندگان در بیانیه ای مشترک وضعیت امنیتی مرتبط با تروریسم در افغانستان را همچنان وخیم خواندند. از طرف دیگر، خواهان تشکیل حکومت فراگیر شدند و از طالبان خواستند که حقوق بشر به ویژه زنان را رعایت کنند. در این بیانیه همچنین از طرحی به ابتکار ازبکستان در زمینه ایجاد « گروه مذاکره کننده بین المللی» تحت نظارت سازمان ملل و تاجیکستان در مورد ایجاد یک «کمربند امنیتی» صحبت شد. از طرف دیگر، وزیران خارجه هفت کشور خواستار پشتیبانی از برنامه های جایگزینی کشت مواد مخدر در افغانستان و تلاش ها برای بهبود وضعیت معیشتی در افغانستان شدند.

درواقع، هدف اصلی این نشست نگرانی های امنیتی فزاینده از سوی افغانستان تحت تسلط طالبان علیه کشورهای منطقه بوده است. در همین رابطه، فرهاد ابرار کارشناس سیاسی و روابط بین الملل در مصاحبه با خبرگزاری اسپوتنیک در رابطه با برگزاری این نشست گفت که« عمده ترین پیام این نشست امنیت در افغانستان و تهدید نشدن مرزهای این کشورها است. در نزدیک به دو سال گذشته منطقه به خصوص کشورهای آسیای میانه و همچنین چین و ایران نگرانی های جدی پیرامون نفوذ، حضور و تقویت گروه های اسلام گرای افراطی-تروریستی ازجمله داعش، جنبش اسلامی ازبکستان و جنبش اسلامی ترکستان شرقی بوده، در جنوب و همسایگی افغانستان سکه برای پاکستان هم برگشت و تی تی پی قدرتمندتر از قبل ظاهر شد، حملات مداوم و افزایش ناامنی ها در خیبرپختون خواه-مناطق هم مرز و دیگر شهرهای پاکستان افزایش پیدا کرد». اما این اظهارت درحالی مطرح شد که متقی در سخنرانی خود تاکید کرد که از زمان بازگشت به قدرت نزدیک به ۲۰ ماه پیش آنها «صلح» و « حکومت مرکزی قدرتمند» را در افغانستان برقرار کرده اند و کشت و تجارت مواد مخدر را ممنوع کرده و زمینه را برای همکاری معنادار و دو جانبه سودمند با منطقه فراهم کرده اند.

با این وجود، این نگرانی ها درحالی شدت گرفته که طالبان هرچند از زمان به قدرت رسیدن به جامعه جهانی این اطمینان را دادند که به معیارهای بین المللی و مفاد توافقنامه ۲۰۲۰ دوحه پایبند خواهند بود که براساس آن تضمین داده اند که به هیچ گروه یا افراد تروریستی بین المللی اجازه فعالیت در خاک افغانستان را علیه آنها ندهند. اما واقعیت آن است که بازگشت طالبان به قدرت پکیج کاملی  از رادیکالیسم،افراط گرایی و قاچاق مواد مخدر را باز کرده است. وجود گروه های تروریستی مانند القاعده، داعش و دیگر گروه های تروریستی منطقه آسیای مرکزی و سایر همسایگان افغانستان را آسیب پذیر کرده است. در همین رابطه نشریه دیپلمات در یادداشتی تحت عنوان «چشم انداز توسعه داعش در آسیای جنوبی و مرکزی» آورده است که گسترش فعالیت های تبلیغاتی داعش خراسان در جذب نیرو و کمک های مالی ممکن است پیامدهای امنیتی قابل توجهی برای کشورهای منطقه افغانستان-پاکستان و حتی فراتر از آن در پی داشته باشد. به طوری که از زمانی که کابل توسط طالبان به تصرف درآمد، کمپین های تبلیغاتی منطقه ای خود را برای هدف قراردادن بیشتر آسیای جنوبی و مرکزی تشدید و گسترش داده است. بر این اساس داعش با حملات راکتی خود علیه ازبکستان در ماه آوریل و تاجیکستان در ماه می، برد عملیاتی خود را فراتر از افغانستان و پاکستان گسترش داده است. درواقع، تمرکز اساسی داعش خراسان بر ایجاد مراکزی در سطح محلی و منطقه ای است اما این گروه عمیقا درگیر آرمان جهانی دولت اسلامی/داعش است و به طور قابل توجهی دامنه و چشم انداز بین المللی خود را افزایش داده است».

حضور داعش و احیای تحریک طالبان پاکستان پیامدهای جدی نه تنها برای افغانستان بلکه برای امنیت، ثبات و اقتصاد کل منطقه دارد. فعالیت های این گروه ها پتانسیل ایجاد بی ثباتی در منطقه، ایجاد ناآرامی و تهدید پیشرفت های حاصل شده در سال های اخیر دارد. در همین رابطه بنیاد جیمزتاون در تازه ترین تحلیل خود آورده است که تمرکز داعش شاخه خراسان بالای آسیای مرکزی افزایش یافته است. این بنیاد نوشته که در هفته های گذشته، در شمال افغانستان داعش شاخه خراسان در شمال افغانستان عملیات هایی را انجام داده که منجر به آن شده طالبان دست به یک سری عملیات های ضد آنها انجام دهد. طبق گزارشات، جنگجویان خارجی تاجیک و ازبیک در حملات طالبان کشته شدند و تلاش های داعش برای افزایش تبلیغات، جذب نیرو و جمع آوری کمک های مالی با هدف قراردادن آسیای مرکزی می تواند پیامدهای امنیتی فراملی آینده را برای این منطقه داشته باشد. کشورهای آسیای مرکزی باتوجه به سابقه حملات فرامری و فعالیت های شبه نظامیان داخلی در منطقه علیه شان، خود دلیلی برای نگرانی دارند. از زمان تسلط طالبان بر افغانستا داعش همچنان دستگاه تبلیغاتی خود را متمرکز و گسترش داده است. از طرف دیگر، داعش لفاظی های خصمانه و تهدیدات خود را علیه دولت های آسیای مرکزی تشدید کرده و ازبکستان و تاجیکستان را هدف قرار داده اند، درحالی که از طریق تبلیغات گسترده به دنبال افزایش جذابیت خود در میان اسلام گرایان در این کشورها است اما این تمرکز درحالی است که طالبان تحت فشار شدید کشورهای همسایه و جامعه جهانی برای جلوگیری از حملات تروریستی از افغانستان و همچنین توقف هرگونه سرریز احتمالی آنها به آسیای مرکزی هستند(Webber,2023). از طرف دیگر، سایر گروه های دیگر مانند تحریک طالبان پاکستانی، جنبش اسلامی ترکستان شرقی، القاعده و سایرین نیز بر میزان ناامنی در جنوب و مرکز آسیا نقش عمده ای دارند. به طوری که در جریان حکومت قبلی طالبان در دهه نود، جنبش اسلامی ازبکستان از خاک افغانستان برای آموزش و عملیات تروریستی فراملی استفاده کردند.

اما علاوه بر گسترش تروریسم در افغانستان، افزایش تولید و قاچاق مواد مخدر از دیگر نگرانی های کشورهای حاضر در نشست سمرقند بوده است. نگرانی که شواهد نشان می دهد منطقی است. چرا که میزان استفاده از مواد مخدر در افغانستان در بیست ماه گذشته افزایش یافته است. در همین رابطه، دفتر بین المللی کنترل مواد مخدر در گزارشی در تاریخ ۹ مارس ۲۰۲۳ وضع کشت و تولید تریاک در سال ۲۰۲۲ در افغانستان خیلی وخیم عنوان کرده بود و آورده بود که باوجود فرمان منع کشت تریاک از سوی رهبر طالبان در سال ۲۰۲۲ این مواد نسبت به سال گذشته ۳۲درصد افزایش داشته است. از طرف دیگر افغانستان در سال ۲۰۲۲ شاهد کشت مواد مخدر بوده که بیش از هشتاد درصد تریاک جهان در افغانستان تولید شده است. اداره سیگار نیز در گزارش سال گذشته خود نیز عنوان کرده که فروش تریاک بین سالهای ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ سه برابر شده و به ۱٫۴ میلیارد دلار رسیده و کشت خشخاش و به ۲۳۳۰۰۰ هکتار رسید. این درحالی است که افزایش این مواد به نفع گروه های تروریستی است. سازمان ملل متحد در تاریخ ۹ فوریه در نشست این شورا نشان داد که داعش در افغانستان به قاچاق مواد مخدر روی آورده و درحال گسترش اقدامات خود در افغانستان است. همچنین در این گزارش به این مسئله نیز پرداخته شده که داعش در آسیای مرکزی و جنوبی در حال تقویت و توسعه فعالیت هایش است.

اما سومین خواسته حاضران نشست سمرقند ایجاد تشکیل حکومتی فراگیر در افغانستان از سوی طالبان بود. چراکه برای همه بازیگران خارجی در افغانستان این مسئله اثبات شده که ایجاد حکومتی  انحصاری منجر به تشدید بحران های سیاسی، امنیتی خواهد شد که طبیعتاً پیامدهای ناگواری را برای منطقه به دنبال خواهد داشت. اما این مسئله درحالی از سوی اعضای نشست سمرقند مطرح شد که علیرغم امیدهای اولیه برای نتیجه ای متفاوت و تشکیل دولت فراگیر، طالبان عملاً امارت اسلامی را احیا کرده و قدرت را محکم در دست شخصیت های مذهبی ارشد گروه قرار داده است و هیچ نشانه ای دال بر تمایل طالبان برای حضور افرادی از سایر گروه های قومی وجود ندارد و حتی از نخستین روزهای حضور در قدرت شاهد تصفیه حساب های قومی درون طالبانی بودیم. با این حال، لاوروف با تاکید بر تشکیل حکومت فراگیر در افغانستان گفت که غیرپشتون های حکومت طالبان هم طالب اند. او گفت که طالبان دولت خود را متشکل از ازبیک ها، تاجیک ها و هزاره ها می دانند اما در واقع نمایندگان این اقوام نیز از نظر سیاسی از خود گروه طالبان اند. او همچنین معتقد است که برای تشکیل دولت فراگیر در افغانستان راه درازی در پیش است و باوجود اینکه طالبان یک واقعیت است اما این واقعیت از نظر ترکیب فراگیر نیست. پیش از این نیز سرگئی لاوروف گفته بود که جامعه جهانی انتظار دارد طالبان براساس وعده شان یک حکومت همه شمول تشکیل دهند. ایجاد حکومت فراگیر به جامعه جهانی کمک می کند طالبان را به رسمیت بشناسند. او گفته بود که هرچند تشکیل حکومت فراگیر شرط اساسی جامعه جهانی نیست اما جامعه جهانی ازجمله ایالات متحده برای به رسمیت شناختن حکومت طالبان خواستار حمایت از حقوق بشر به ویژه زنان و ایجاد یک حکومت همه شمول را از شرایط به رسمیت شناختن حکومت طالبان می داند. بنابراین، نشست سمرقند و بیانیه آن عصاره نگرانی های چندبعدی کشورهای منطقه از افغانستان تحت تسلط طالبان است. چراکه تاکنون هیچ نشانه روشنی از بهبود وضعیت در مورد خواسته های مطرح شده از زمان تسلط طالبان در افغانستان دیده نشده بلکه به نظر می رسد شرایط به نفع گروه های تروریستی، و افزایش قاچاق مواد مخدر رقم خورده است.

اما از طرف دیگر، حضور طالبان در نشست سمرقند این پرسش را ایجاد کرد که آیا کشورهای منطقه به دنبال شناسایی بین المللی طالبان هستند؟ و یا هم می توان گفت که این چنین نشست هایی می تواند مکانیزم تسهیل کننده روند شناسایی طالبان باشد؟ در پاسخ باید گفت که کشورهای منطقه به این درک رسیده که تعامل با طالبان و یا هم شناسایی این گروه بسیار پیچیده تر و دشوارتر از آن است که تصور می کردند. هرگونه شناسایی طالبان در شرایط کنونی به معنای پذیرش تمام مخاطرات امنیتی است. اما با این وجود، طالبان درحالی به ظاهر در انزوای بین المللی قرار دارند که امارت اسلامی تاکنون کنترل ۱۴ نمایندگی دیپلماتیک را در خارج از افغانستان به دست گرفته اند. از طرف دیگر هرچند هیچ کشوری تاکنون حکومت فعلی طالبان را به رسمیت نشناخته اما کشورهایی مانند پاکستان، چین، روسیه از ۱۵ آگوست ۲۰۲۱ با این کشور همکاری و از آنها حمایت کرده اند. اما این انزوای بین المللی از سوی جهان به دلیل سیاست های زن ستیزانه طالبان و عدم انعطاف این گروه در برابر شرایط اساسی جامعه جهانی است. این در حالی است که به گفته مقامات طالبان آنها به خواسته های جامعه جهانی عمل و شرایط شناسایی بین المللی را دارا هستند. به طوری که امیرخان متقی سرپرست وزارت امور خارجه طالبان چندی پیش گفته بود که اکنون وقت آن رسیده که جامعه جهانی حکومت آنها را به رسمیت بشناسد، چراکه به گفته او افغانستان تحت اداره امارت اسلامی تمامی شرایط را برای به رسمیت شناختن انجام داده است. او معتقد است که آنها روابط خوبی با جامعه جهانی به ویژه با همسایگان خود دارند و سفارت خانه های آنها در کشورهایی که مهاجران افغان زیادی در آن زندگی می کنند، فعال شده است. همچنین ذبیح الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی نیز گفته بود که اگر حکومت سرپرست به رسمیت شناخته شود، به شکایت ها و گله های جامعه جهانی رسیدگی خواهد شد.

اما طالبان چه باید بکند؟

بنابراین، براساس آنچه آمد ماحصل نشست سمرقند نگرانی های امنیتی، مواد مخدر و ایجاد حکومتی باثبات در افغانستان بود. در این میان، طالبان که برای  حفظ موجودیت خود در قدرت درحالی که با بحران های بی ثباتی، اقتصادی و انسانی و امنیتی رو به رو است نیاز به حمایت منطقه و جهان دارد، اگر بتواند به درخواست های کشورهای منطقه جامه عمل بپوشاند و یا هم نشانه هایی از تعهد به این خواسته هارا نشان دهد، می تواند حمایت کشورهای منطقه را با خود داشته باشد که پس از این مرحله مسیر برای رسیدن به خواسته های دیگر طالبان آسان تر خواهد شد. این درحالی است که پیوندهای طالبان با سایر گروه های تروریستی مانعی برای تعامل طالبان با منطقه است. درنهایت، افغانستان تحت تسلط طالبان اکنون در آزمونی قرار دارد که نتیجه گیری از آن منوط به جلب اعتماد جامعه جهانی ازجمله کشورهای منطقه است که دستیابی به آن دشوار و پرچالش است.

منابع

Webber,Lucas(2023), “IAKP Expands its Focus Toward Central Asia”, https://jamestown.org/program/iskp-expands-its-focus-toward-central-asia/