مسجد شاه دو شمشیره: یادگاری عصر مدرنیزه امانی در میانه شلوغی های کابل جدید(۱۰)

۲۰تیر(سرطان)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۷/۱۱

 اولین گام های مدرنیزه شدن معماری در افغانستان از اوایل قرن بیستم آغاز شد. در این میان نوسازی شهر کابل ابتدا توسط پادشاه امان الله خان بین سال های ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۹ صورت گرفت. به طوری که براساس ایده های شاه امان الله در مورد مدرنیته، طرح جامعی توسط معماران فرانسوی و آلمانی برای شهر جدید کابل تهیه شد. درواقع، امان الله خان متاثر از معماری اروپایی که از سفرهایش به اروپا و برلین و پاریس تاثیر گرفته بود، شروع به نوسازی افغانستان کرد. بدین ترتیب، به محض بازگشت او به کابل، او این ایده را توسعه داد که پایتختی مدرن به مانند شهرهای اروپایی برای خود در افغانستان داشته باشد. بنابراین، او ساخت کاخ دارالامان و مناطق اطراف آن را به سبک اروپایی که توسط معماران و صنعتگران اروپایی طراحی شده بود را آغاز کرد. اتخاذ این روند به گونه ای بود که بناهای معروف معماری مدرن از شهر کابل آمیختگی فرهنگ اسلامی و غربی را نشان می داد. درواقع، مدرنتیه برای امان الله خان به معنای وارد کردن سبک معماری از کشورهای خارجی به ویژه سبک غربی بود. از این رو برای اولین بار تاثیرات قابل توجهی از سبک معماری غربی بر معماری افغانستان در دوره پادشاهی امان الله خان در دهه ۱۹۲۰ ظهور کرد. البته پدرش نیز برخی از اشکال معماری غربی را معرفی کرده بود.

 اما همانطور که آمد مسجد شاه دو شمشیره، ساختمان مربع شکلی که تاثیرات ترکیبی عثمانی و باروک ایتالیایی را نشان می دهد و در کنار ساحل رودخانه قرار دارد، توسط علیا حضرت مادر پادشاه یک ساختمان جدید را در محل یک مسجد کوچکتر مربوط به دوران مغول به بهره برداری رساند و آن را به عنوان نذری برای سرکوب شورش خوست در سال ۱۹۲۵ افتتاح کرد.

در نتیجه، آنچه از دوره امان الله خان به یادگار مانده است نشانه هایی از سبک هایی خارج فرهنگ اسلامی و آنچه تا پیش از این معمول بوده را در خود دارد. در این میان یکی از بناهایی که در این دوره ساخته و حتی به نوعی متفاوت تر از شکل رایج خود خلق شد، مسجد شاه دو شمشیره کابل است که در نزدیکی رودخانه کابل قرار دارد. مسجدی که شاه در تکمیل رویای نوسازی افغانستان ساخت.

مسجد شاه دو شمشیره « مسجد پادشاه دو شمشیر» در مرکز شهر کابل در کنار رودخانه کابل قرار دارد. در دهه ۱۹۲۰ توسط امان الله خان که تلاش کرد تعدادی از اصلاحات مدرن را در افغانستان ایجاد کند، در شکلی غیرمعمول برای مساجد ساخته شد. این ساختمان دارای سطوح و نماهای متعددی است که به سبک باروک ایتالیایی طراحی شده است که بیشتر به نظر می رسد خانه ای در ورسای یا وین باشد تا مسجدی در کابل. چرا که طراحی این مسجد برای معماری مذهبی اسلامی کاملاً غیرعادی است. گچ بری تزئینی ایتالیایی آن جلوه جالبی ایجاد می کند که برخی آن را «باروک افغانی» توصیف می کنند که با رنگ سفید در برابر رنگ زرد لیمویی  انتخاب شده است. دو طبقه بودن آن حتی عجیب تر است و تنها مناره های کوچک هدف واقعی ساختمان که نشان دهنده مسجد است را بیان می کنند. این مسجد در کنار مقبره یک ژنرال مغول  به نام چین تیمور خان قرار دارد که پسرعموی فاتح آسیای مرکزی، بابر نیز بود. چین تیمور به تسخیر بسیاری از مناطق هندوستان کمک کرد و به خاطر نبرد خانوا(Khanwa) معروف است که در آن نقش اصلی را برعهده گرفت. آرامگاه بابر و بسیاری دیگر از فرماندهان برجسته مسلمان که از افغانستان به هند حمله کردند و حکومت مسلمانان را بر شمال هند (ازجمله پاکستان امروزی و بنگلادش ) برقرار کردند، دور از اینجا نیست. نام مسجد برگرفته از داستانی بسیار قدیمی تر از سلیقه معماری عجیب امان الله است. در قرن هفتم کابل یک شهر هندو بود که توسط ارتش عرب محاصره شده بود. پادشاه عرب را سر بریدند اما آمده است که از طرف خداوند به او الهام شد که به جنگ ادامه دهد و مردانش را در نقطه ی دو شمشیر خود به پیروزی رساند.

مسجد شاه دو شمشیره زیارتگاه در ساحل چپ رودخانه کابل، و در محل تلاقی شهر قدیم و منطقه اداری جدید و توسعه یافته کابل قرار دارد که منطقه دوم نماد تبدیل افغانستان به یک دولت مدرن در اواخر قرن ۱۹ بود. شاه دو شمشیره که در ورودی غربی اسکله های کنار رودخانه قرار دارد که یکی از شناخته شده ترین نمادهای کابل را تشکیل می دهند. بسیاری از آثار تاریخی و اجتماعی کابل، مسجد را احاطه کرده اند یا در نمای آن قرار دارند:مانند، همانطور که آمد مقبره تیمورشاه، حاکمی که کابل را در اواخر قرن هجدهم پایتخت پادشاهی افغانستان کرد، لیسه عایشه درانی که در دهه ۱۹۲۰ به عنوان یکی از دبیرستان های اروپایی(در این مورد آلمانی) توسط پادشاه امان الله برای نوسازی آموزش و پرورش و هنوز بزرگترین مدرسه دخترانه در کشور ساخته شد: سینما پامیر، یکی از اولین سینماهایی که در اواسط قرن نسبتاً آرام بیستم در افغانستان افتتاح شد و بیمارستان پلی کلینیک مرکزی که توسط دولت کمونیستی در سال ۱۹۸۵ تاسیس شد. این منطقه دارای مکان های دیدنی متعدد دیگری نیز است، از گالری ملی تا انستیتوت فنی ترک-افغان، اما ایستگاه مرکزی شرکت ملی اتوبوس در نزدیکی آن قرار دارد که منجر شده بیشتر بر جغرافیای انسانی این منطقه تاثیر گذار باشد. چنانچه که میدان روبروی مسجد شاه دو شمشیره و مسیر کنار رودخانه در جنوب آن به یک مرکز  حمل و نقل واحد تبدیل شده است که مملو از تاکسی ها، مینی ون ها و اتوبوس هایی است که شهر قدیم را با دیگر مناطق کابل و شهر را به ولایات متصل می کند. به طوری که روزانه هزاران مسافر از این منطقه عبور می کنند و تعداد کافی از دستفروشان خیابانی، فروشندگان مواد غذایی و جیب برها آماده دیدار با این مسافران هستند. از طرف دیگر، این منطقه در طول جنگ داخلی در دهه ۱۹۹۰ به شدت آسیب دید و بسیاری از ساکنانش آنجا را ترک کردند، این درحالی که بازسازی در بیست سال گذشته در شهر کابل نسبتاً انتخابی بوده است. اما خود مسجد در ژوئن ۲۰۲۱ به طور کامل بازسازی شد. مسجد در منطقه شهر قدیم کابل قرار دارد که از نظر روند توسعه یافتگی چندان به آن توجه نشده است. به عبارت دیگر، شهر قدیم کابل نسبت به سایر مناطق برای سرمایه گذاری خصوصی جذابیت کمتری داشته است. زیرا بین تاسیسات کلیدی دولتی در تکه های هموار زمین در امتداد رودخانه و خانه های گلی فقیرانه در دامنه تپه در شمال و جنوب آن تقسیم شده است. اگرچه برخی از ساختمان های مسکونی و تجاری جدید ایجاد شده اند،بافت اجتماعی سابق منطقه به طور کامل بازسازی نشده است. درعوض، مهاجران فقیر خارج از کابل جایگزین بسیاری از ساکنان اصلی شده اند.

اگر خود مسجد محل مورد علاقه کابلی ها برای رفتن و نماز خواندن است، بخش دیگری از مجموعه مذهبی وجود دارد که حتی از  مناطق دورتر بازدیدکنندگان را به خود جذب می کند. در داخل این زیارتگاه بسیار مورد احترام که بازدیدکنندگان مسجد و مردم در جستجوی خیر و برکت به آنجا رفت و آمد می کنند، تعدادی گدا و دعا نویس یافت می شود. عملی که بعدتر در سال ۹۸ حادثه تاسف برانگیز قتل فرخنده دختری که به گفته شاهدان مخالف سنت تعویذنویسی در اطراف مسجد بود را رقم زد.درواقع، تعویذ نویسی یکی از فعالیت های بسیار رایج در اطراف این مسجد شناخته می شود. تعویذ/دعا نویسی در افغانستان سابقه طولانی دارد. به طوری که آنها را می توان در سرتاسر افغانستان یافت که معمولاً به شکل تکه های کاغذ نوشته شده و برروی بدن شخصی که قرار است از آن بهره مند شود، استفاده می شود. آنها می توانند ازنظر شکل و اندازه متفاوت باشند و برخی مربع، برخی مستطیل و برخی گرد هستند. همچنین، آنها می توانند از پارچه یا فلز ساخته شوند یا به شکل کریستال یا نگین باشند. تعویذ اغلب با این اعتقاد به کار می رود  که شفا می دهد یا از بیماری محافظت می کند، یا مشکلات یک فرد را حل می کند که معمولاً مربوط به امور عشقی یا آرزوی فرزند به ویژه فرزند پسر است. با این حال، اخیراً دامنه آرزوها به موضوعات جدید از قبولی در آزمون ورودی کنکور گرفته تا دریافت ویزای خارجی گسترش یافته است. در این میان، زنان بیشترین استفاده کننده از تعویذ هستند به طوری که آنها را به شکل دستبند، گردنبند و به لباس های خود سنجاق کرده یا در خانه ها و اتومبیل ها پنهان می کنند. آنها می توانند از ۱۰۰ افغانی (دو دلار) تا ۱۵۰۰۰ افغانی(۳۰۰ دلار) قیمت داشته باشند. وضعیت کسانی که تعویذ می نویسند درحال حاضر نامشخص است. در سال های اخیر با تغییر الگوهای اجتماعی و اعمال مذهبی، به دلیل درجاتی از مدرن شدن حداقل در مراکز شهری، طلسم نویسان به آرامی به حاشیه های جامعه سوق داده می شوند. به گفته محقق افغان عبدالظاهر دایی(Dayi) منشا سنت تعویذنویسی در افغانستان هندوئیسم و یهودیت بوده است. علمای اسلامی در مورد جایگاه تعویذ در اسلام نظرات متناقضی دارند. برخی تعویذها را به دو قسم تقسیم می کنند. آنهایی که دارای آیات قرآنی هستند و آنهایی که بدون آیات قرآنی هستند. تعویذ بدون آیات قرآنی تا حد زیادی حرام تلقی می شود درحالی که تعویذ حاوی سوره های قرآن ازنظر برخی علما جایز است. از سوی دیگر، وهابیان معتقدند که همه تعویذها غیراسلامی است. زیرا در قرآن و احادث ذکری از آنها نشده است.

اما علاوه بر تعویذنویسی که در اطراف مسجد شاه دو شمشیره رایج است. فعالیت های دیگری نیز وجود دارد. شهر قدیمی کابل قطعا «بالای شهر» نیست. در نتیجه، علی رغم اینکه بسیاری از مردم برای خرید به این منطقه رفت و آمد می کنند اما این منطقه جزو مناطق امن محسوب نمی شود. به طوری که نرخ جنایات در این منطقه بالا بوده  و همچنین در بیست سال گذشته برای دفع حملات شورشیان تحت کنترل نیروهای امنیتی بوده است. اما این بخش از شهر کانون فعالیت های جنایتکارانه کوچک نیز شناخته شده است. به طوری که در این سال ها حضور گسترده خریداران و مسافران خارج از شهر، گروه هایی از سارقان را از شهرک بالای منطقه، ده افغانان، به این منطقه می کشاند. از طرف دیگر، دسته دیگری نیز در اطراف این مسجد حضوری پررنگ دارند. چنانچه که بستر رودخانه نیمه خشک نیز در سال های اخیر (تا پیش از سقوط جمهوریت) به محل زندگی معتادان تبدیل شده بود. به گونه ای که تعداد آنها به میزان قابل توجهی افزایش یافته بود. چنانچه که پس از منطقه پل سوخته در رتبه دوم قرار دارد. بنابراین، منطقه به مکانی برای حمل مواد مخدر تبدیل شده بود.

علاوه بر تعویذ فروشان، گدایان که اکثراً زن هستند در داخل محوطه زیارت هستند. که آنها را می توان تقریباً به دو دسته تقسیم کرد: کسانی که مرتباً به حرم می روند و کسانی که فقط برای اعیاد مذهبی یا در روزهای قبل از آن می آیند(Foschini and Malikzay,2015). در نتیجه در دو دهه اخیر این مکان به واسطه موقعیت جغرافیایی آن و مسیر پررفت و آمدی که دارد یکی از مکان های کمتر توسعه یافته بوده است که هیچ شباهت و نزدیکی با نیت اولیه ساخت آن ندارد. بنابراین، مسجد شاه دو شمشیره که یکی از نشانه های روند مدرن شدن افغانستان در دوره امان الله خان بوده است اکنون در یکی از مناطق فقیرنشین و پرازدحام کابل قرار دارد که علاوه بر اینکه به یک مکان مقدس برای شهروندان افغانستان است فعالیت های دیگری نیز در آن رخ می دهد.

منابع

Foschini,Fabrizio and Malikzay, Naheed Esar(2015), “The Killing of Farkhunda (1): The physical environment and the social types party to her murder”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/rights-freedom/the-killing-of-farkhunda-1-the-physical-environment-and-the-social-types-party-to-her-murder/