تیغ تیز امارت اسلامی، زیر گلوی آزادی بیان در افغانستان

۶ آذر(قوس)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۱۱/۲۷

طی دو سال گذشته که طالبان برای بار دوم امارت اسلامی را در جغرافیای افغانستان بنا نهاده­اند، بسیاری از آنچه دستاوردهای افغانستان در دو دهه اخیر نامیده می­شدند، در معرض خطر جدی قرار گرفتند. یکی از این دستاوردها، رسانه­ها و وضعیت آزادی بیان در این کشور بود. چنانچه که در تازه­ترین مورد، براساس گزارش سازمان نی، نهاد حمایت کننده از رسانه های آزاد افغانستان، به مناسبت روز جهانی تلویزیون آمده است که « رسانه­ها در افغانستان با چالش­ های فراوانی مواجه اند و در دو سال گذشته این چالش مانع گسترش فعالیت رسانه ها شده است. بیش از نیمی از رسانه های دیداری افغانستان دیگر فعالیت ندارند و حدود ۵۲ درصد شبکه های تلویزیونی به دلایل مختلف ازجمله کمبود منابع مالی، فعالیت خود را متوقف کرده اند». همچنین براساس گزارش این نهاد، طی دو سال گذشته طالبان ۱۴ فرمان علیه رسانه­ها صادر کرده اند که از این میان، چهار مورد به طور خاص به تلویزیون اختصاص دارد و بقیه فرمان ها به صورت کلی تمام رسانه ها را هدف قرار داده است.

ظهور رسانه ها و به طور ویژه رسانه های مستقل در افغانستان یکی از برجسته ترین دستاوردهای دوران دموکراسی سازی در افغانستان پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱ بود. چنانچه که در طی دوران نخست حکومت طالبان، افغانستان به یک کشور منزوی بدون مطبوعات آزاد یا دسترسی به اینترنت تبدیل شده بود. اما پس از فروپاشی رژیم طالبان این کشور درهای خود را به روی عصر اطلاعات گشود. به طوری که در دو دهه اخیر با رشد بی سابقه در بخش رسانه رسید و به الگوی الهام بخش رسانه های آزاد در منطقه تبدیل شد. چراکه ۵۴۳ رسانه محلی و ملی در سراسر افغانستان تا پیش از سقوط کابل در این کشور فعالیت داشتند. رسانه هایی که تاثیراتی شگرف برای جامعه افغانستان به ارمغان آوردند. به طور مثال، به ترویج کثرت گرایی کمک کردند، در مسیر توامندسازی زنان نقش فعالی داشتند و به جوامع قومی و مذهبی به حاشیه رانده شده کمک کرد تا برای اولین بار رسانه های خود را ایجاد و حقوق و فرصت های برابر را دنبال کنند. از طرف دیگر، در جامعه ای که از نظر فرهنگی متنوع و در بیشتر مواقع همراه هرج و مرج های سیاسی همراه بود، رسانه ها به ویژه رسانه های آزاد به عنوان ابزار قدرتمندی برای به چالش کشیدن مقامات فاسد و پیشبرد مسئولیت پذیری دولت ظاهر شدند(Salam,2023).

از طرف دیگر، رسانه ها چنان در افغانستان مهم تلقی می شدند که در جریان مذاکرات صلح بین دولت افغانستان و طالبان یک پرسش اساسی این بود که آیا در صورت حصول توافق، آیا رسانه های آزاد می توانند مانند گذشته به فعالیت خود ادامه دهند؟ آیا طالبان پوشش رسانه ای کنونی را می پذیرند و آیا خبرنگاران می توانند آزادانه در اتاق خبر پشت میز با طالبان بشینند؟ همچنین در قانون اساسی نیز به این رکن مهم دموکراسی توجه شده بود. به طوری که قانون اساسی افغانستان که در سال ۲۰۰۳ تصویب شد، آزادی بیان و رسانه ها را در این کشور تضمین کرده بود. به طوری که طبق ماده ۳۴ این قانون، « آزادی بیان محفوظ است. هر افغان حق دارد، نظر خود را از طریق گفتار، نوشتار، تصویر یا وسایل دیگر، مطابق به احکام قانون اساسی ابراز کند». در این ماده قانون اساسی نیز آمده است که هر شهروند افغانستان می تواند مطالبی را « بدون ارسال آن به مقامات دولتی» منتشر کند. قانون رسانه های همگانی که در آگوست ۲۰۰۸ به تصویب رسید، همچنین «تامین حق آزادی اندیشه و بیان و تنظیم فعالیت رسانه های گروهی» را در کشور تسهیل و تنظیم کرد. ماده ۴ این قانون آزادی اندیشه و بیان را در برابر مداخلات شخصی، محدودیت ها و سانسور تضمین کره بود

 با این حال پس از تسلط مجدد طالبان به قدرت آنها در ابتدا وعده دادند که از آزادی مطبوعات و حقوق زنان محافظت می کنند. به طوری که ذبیح الله مجاهد در اولین کنفرانس خبری خود بیان کرد که « ما به رسانه ها در چهارچوب های فرهنگی خود متعهد هستیم. رسانه های خصوصی می توانند همچنان آزاد و مستقل باشند». اما پس از دو سال طالبان نه تنها از این تعهد خود سرباز زدند بلکه ابزار سرکوب خود را نسبت به آنچه یک چشم انداز رسانه ای پر جنب و جوش در افغانستان بود را تشدید کردند. به طوری که سانسور، حمله، دستگیری خودسرانه، بازرسی خانه ها و محدودیت های روزنامه نگاران زن از مهم ترین موارد اعمال محدودیت توسط طالبان به شمار می روند. از اوت ۲۰۲۱ حداقل ۶۴ خبرنگار توسط این گروه بازداشت شدند.حدود ۲۱۹ رسانه فعالیت خود را متوقف کرده اند و با بسته شدن این رسانه ها حدود ۷۰۰۰ کارمند رسانه که ۲۱۰۰ نفر آنها زن هستند، فعالیت خود را متوقف کرده اند. بنابراین، رسانه ها به شدت محدود شده است. در این بین، بسیاری از خبرنگاران از افغانستان خارج و یا هم در تلاش برای خروج از افغانستان هستند.

وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان در یک نشست خبری در ماه سپتامبر ۲۰۲۱ با خبرنگاران، مقررات رسانه ای وضع کرد که مفاد آن چنان گسترده و مبهم است که عملاً هرگونه گزارش انتقادی در مورد طالبان را ممنوع می کند. در همین رابطه پاتریشیا گاسمن مدیر آسیاسی دیده بان حقوق بشر گفته بود که « علی رغم وعده های طالبان برای اجازه دادن به رسانه هایی که ارزش های اسلامی را رعایت می کنند، قوانین جدید آزادی رسانه ها را در کشور خفه می کند. مقررات طالبان به حدی گسترده است که روزنامه نگاران خودسانسوری می کنند و می ترسند به زندان بروند». در این مقررات آمده که «رسانه ها از چاپ یا پخش گزارش هایی که «مخالف با اسلام»، «توهین به شخصیت های ملی»، یا «تحریف محتوای خبری» هستند، ممنوع است. روزنامه نگاران موظفند اطمینان حاص کنند که گزارش هایشان متعادل است و موضوعی که توسط مقامات تایید نشده یا موضوعاتی که می تواند تاثیر منفی بر نگرش مردم داشته باشد، گزارش ندهند. رسانه ها موظفند قبل از انتشار، گزارش های تفصیلی را با نهادهای نظارتی دولتی تهیه کنند». درهمین رابطه در گزارش سال ۲۰۲۲دیده بان حقوق بشر در مورد افغانستان پیرامون وضعیت رسانه ها آمده که «مقامات طالبان سانسور و خشونت گسترده ای را علیه رسانه های افغانستان در کابل و ولایات انجام دادند. از زمان تسلط طالبان در آگوست ۲۰۲۱، صدها رسانه تعطیل شدند و حدود ۸۰ درصد زنان خبرنگاران در سراسر افغانستان شغل خود را از دست دادند یا این حرفه را ترک کردند.اداره اطلاعات طالبان درگیر الگویی از تهدید، ارعاب و خشونت علیه اعضای رسانه ها بود و مسئول قتل های هدفمند خبرنگاران بود. مقامات همچنین، رسانه های افغانستان را از پخش برنامه های خبری بین المللی ازجمله صدای آمریکا و بی بی سی به زبان های دری، پشتو و ازبکی منع کردند. خبرنگارانی که تظاهرات حقوق زنان را پوشش می دادند را بازداشت کردند. دسترسی به اطلاعات در افغانستان و در بسیاری از ولایات بسیار محدود شده است. طالبان به خبرنگاران دستور داده اند که در مورد طیف وسیعی از موضوعات گزارش ندهند. چندین روزنامه نگار به دلیل تلاش برای گزارش در مورد تظاهرات بازداشت و مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. طالبان از تدابیر مختلفی برای ساکت کردن رسانه ها در افغانستان استفاده کرده است.از ایجاد دستورالعمل های محدودکننده گرفته تا فرستادن مقامات اطلاعاتی برای ملاقات با کارکنان رسانه ها و اجبار کارکنان رسانه ها به اعتراف. محدودیت رسانه های طالبان به ویژه برای زنان روزنامه نگار ویران کننده بوده است که معمولاً مجبور بودند سخت تر از همتایان مرد خود تلاش کنند تا در مواجهه با تبعیض جنسی و خطرات امنیتی شغل خود را در رسانه ایجاد کنند(Hassan,2022).

بنابراین، طالبان رسانه ها را نیز به مانند دیگر دستاوردهای افغانستان به روش های خود تحت کنترل گرفته اند. این گروه از طریق تاکتیک های مختلف بر رسانه ها کنترل می کنند تا روایت را براساس ایدئولوژی و دستورکار خود شکل دهند. طالبان تحت کنترل مستقیم، جامعه رسانه ای را با تهدید و بازداشت روزنامه نگاران مرعوب می کنند و فضایی از ترس ایجاد می کنند که از گزارش دهی در مورد فعالیت آنها جلوگیری می کند. طالبان در گروه های واتس اپ خبرنگاران برای نظارت بر بحث ها و ارائه دستورالعمل ها در مورد پایبندی به سیاست های رسانه ای خود حضور دارند.  طالبان همچنین از طریق ایستگاه های رادیویی، پلتفرم های رسانه های اجتماعی و وب سایت های خود به طور فعال تبلیغات را با هدف کنترل روایت، ترویج ایدئولوژی خود و بی اعتبار کردن صداهای مخالف منتشر می کنند. این درحالی است که آزادی مطبوعات و رسانه ها با چالش های بیشتری فراتر از کنترل طالبان روبرو هستند. اطلاعات نادرست و اخبار جعلی برای تضعیف اعتبار رسانه های قانونی استفاده می شود. از طرف دیگر، اقدامات طالبان متاسفانه منجر به کاهش فرصت های آموزشی برای خبرنگاران و کارمندان رسانه ها و فعالیت های حمایتی شده است. برای اطمینان از بقا و تقویت رسانه های افغانستان، حمایت و ارائه فرصت های آموزشی برای جامعه رسانه های محلی ضروری است. اما این روند پیامدهای جبران ناپذیری بر شهروندان افغانستان خواهد گذاشت. چراکه در نبود فضای مناسب خبری از افغانستان این کشور در مسیری شتابان از فراموشی قرار خواهد گرفت. امری که روند سرکوب و ارعاب را در داخل تشدید خواهد کرد. از طرف دیگر، این امر منجر خواهد شد اعتماد به اخبار افغانستان سخت شود و نتوان اطلاعات دقیق از این کشور داشت که در نتیجه بر تصمیم گیری جامعه جهانی در قبال افغانستان تاثیر خواهد گذاشت.

منابع

Salam,Barry(2023), “Amid Taliban Repression,Afghan Media Are a Beacon of Hope”, https://www.usip.org/publications/2023/08/amid-taliban-repression-afghan-media-are-beacon-hope

Hassan,Tirana(2022), “Afghanistan Events of 2023”, https://www.hrw.org/world-report/2023/country-chapters/afghanistan