در تکاپوی تحقق اهداف اقتصادی: هند و بسط تعاملات با طالبان

۱۵ اسفند (حوت) ۱۴۰۲ – ۵/ ۳/ ۲۰۲۴

زمانی که پاکستان با مشکلات داخلی خود در عرصه های سیاسی و اقتصادی دست و پنجه نرم می کند، هند به راهکارهایی راهبردی جهت هموار ساختن مسیر منافع آتی خود از طریق افغانستان اندیشیده و سعی دارد در تنورِ داغ احتیاجات و مطالباتِ طالبان به سرمایه گذاری های فنی و مالی، نان منافع و اهداف اقتصادی خود را بچسباند. چراکه تحقق اهداف اقتصادی هند به واسطۀ همکاری با افغانستان، متضمن هموار سازی سیاست های منطقه ای دهلی نو نیز خواهد بود. بنابراین می توان گفت، هند قویا مشغول باز کردن جای پای خود در افغانستانِ تحت حاکمیتِ طالبان است.

چنین به نظر می رسد که تعامل عمیق هند و طالبان، با اختلافات و درگیری ‌های فزایندۀ اخیر این گروه با پاکستان همزمان شده است. پاکستان از جریانات گروه های سیاسی در افغانستان حمایت می کند تا از مسدود شدن محاصره این کشور توسط هند جلوگیری کند. با این حال، هند نیز از هرگونه جریانِ ضد پاکستانی در افغانستان حمایت کرده است.

شاید بتوان گفت غالبا تصویری از رفاقت طالبان افغانستان با پاکستان و حمایتِ همیشگیِ اسلام آباد از این گروه به صورتِ پیش فرض در اذهان عمومی قالب گرفته بود و با روی کار آمدن مجدد طالبان در اوت ۲۰۲۱، پاکستان خوش بینانه خود را برای تحت کنترل کشاندنِ افغانستان از طریق تسلط بر طالبان آماده می کرد. لیکن به نظر می رسد نابه سامانی در ساختار سیاسی پاکستان و گرفتار شدن در بحران های داخلی، پیشبرد طرح های پیشِ رو در سیاست خارجی این کشور را نیز با تعلل، تاخیر و تامل مواجه ساخته است.

همچنین مشکلاتی مرتبط با اختلاف بر سر مرز مورد مناقشه، یا فعالیت های فزایندۀ گروه های تروریستی به خصوص تحریک طالبان پاکستان در سایۀ حمایت های دریافتی از سمت طالبان افغانستان، اسلام آباد را غافلگیر و مستاصل ساخته است. اما در مقابل، کشور هند با تبدیل تهدیدها به فرصت و کسب فضایی مستعد برای مانور، توانسته از خلاء پیش آمده در گردن فرازی و جاه طلبی اسلام آباد به خوبی استفاده نموده، زیرکانه به دوستِ دشمنِ دیرینِ خود نزدیک شده، به نحوی پاکستان را دور زند. زیرا این کشور به خوبی دریافته است که افغانستان برای تحقق آمال و آرزوهای اقتصادی هند از جمله روابط نزدیک تر با آسیای مرکزی کشوری کلیدی و مهم است.

بدین ترتیب، به نظر می رسد هند به نیازهایِ اساسیِ مقامات طالبانی جهت از سرگیری پروژه های اقتصادی تعلیق یافته، ارائه مشاوره و آموزهای فنی-تکنولوژیک، همچنین دعوت به سرمایه گذاری و بازسازی لبیک گفته، با توسل به رویکردی راهبردی در همکاری هوشمندانه با طالبان، با یک تیر دو نشان را هدف گیرد: به حاشیه کشاندن و تضعیف نقش رقیب از یک سو، تقویت و تحقق اهداف اقتصادی خود در مسیر مناسبات نزدیک تر با آسیای مرکزی.

در راستای فعال گرایی های اخیر دهلی نو می توان اشاره داشت که هند در نشست ویژه نمایندگان کشورهای منطقه تحت عنوان «ابتکار همکاری منطقه ای» که توسط طالبان در ۹ بهمن ۱۴۰۲ و در کابل برگزار شد، شرکت داشته، براین مسئله تاکید کرد که دهلی نو فعالانه در ابتکارعمل های بین ‌المللی و منطقه ‌ای پیرامون افغانستان مشارکت دارد. به باور برخی ناظران سیاسی، این نشست گامی قابل توجه در دیپلماسی منطقه ای محسوب میشد.

فعال گرایی هند در تعامل با طالبان از کانال ضرورت پیشبرد پروژه های زیربنایی   

بلافاصله پس از تسلط طالبان بر افغانستان در اوت ۲۰۲۱، رویکرد هند نسبت به تحولات افغانستان؛ رویکردی واکنشی به نظر می رسید. چنانچه این کشور سفارت خود را در کابل در اوت ۲۰۲۱ تعطیل، عملیات امداد و نجات را آغاز، و تعاملات خود با طالبان را به ارسال کمک محدود کرد. اما متعاقبا، استقرار «تیمی فنی» در کابل یکی از اولین گام‌ های اساسی دولت هند در راستای تعامل با طالبان بود. این گام نشان داد که هند واقعیت ‌های سیاسی را در صحنه می ‌شناسد و می ‌داند که حضورش در افغانستان باید از طریق میانه داری باشد. همچنین باید توجه داشت که دولت هند نگران تهدیدات امنیتی در منطقه نیز می باشد. حوادثی مانند حمله تروریستی به گورودوارا (محل عبادت سیک ها) نشان می دهد که گروه های تروریستی در افغانستان می توانند به منافع هند آسیب برسانند. و یکی دیگر از نگرانی های مهم هند، نزدیکی رژیم طالبان به پاکستان است. ( Shende, 2023)

اما اخیرا شاهد انتشار اخباری مبنی بر اقداماتِ اجرایی هند از طریق کانالِ حمایت کننده به واسطۀ پروژه های زیربنایی و تقویت زیرساخت های افغانستان هستیم. چنانچه در تاریخ ۲۵ فوریه ۲۰۲۴ چنین اعلام شد که تکنسین های هندی برای بازرسی و ممیزی ایمنی اضطراری بند (سد) سلما در افغانستان حضور یافته اند. بدین ترتیب، برای نخستین بار از زمان سقوط جمهوری سابق افغانستان به دست طالبان، هند سدِ ۲۶۵ میلیون دلاری سلما را که هشت سال پیش در افغانستان ساخته بود، بازرسی و بررسی کرده است.

 بند یا سد سلما که رسماً به عنوان «بند دوستی هند و افغانستان» شناخته می شود، کمک دهلی نو به تلاش های جهانی با هدف بازسازی افغانستان و جلوگیری از شورش و آشوب بود. به گفتۀ برخی کارشناسان، این سد، ثمره یا فرزند شرکت مشورتی آب و انرژی هندوستان(WAPCOS)[۱] است. با سقوط کشور افغانستان به دست طالبان، دهلی نو این انتخاب را داشت که به حُکام جدید کابل به عنوانِ گروهی شبه نظامی نگریسته، آنها را تا جایی که می تواند نادیده انگارد؛ یا بالعکس با آنها تعامل و تماس برقرار کرده، به حفظ و بقای آنها کمک کند. گویا دولت هند گزینه دوم را انتخاب نموده و بدین ترتیب در مسیری از همکاری با طالبان گام بر می دارد. چنانچه فرستادن تیمی چهار نفره از سوی شرکت مشورتی آب و انرژی هندوستان برای بازدید از سد سلما و پروژه برق آبی، نشانه ای از تعامل رو به رشد هند با طالبان است.

پروژه برق آبی آنها بر روی رودخانه هریرود در قسمتی دور افتاده در شمال غربی افغانستان ساخته شده است. مقامات امنیتی محلی و نمایندگانی از وزارت انرژی و آب افغانستان نیز در طول این بازدید تیمِ هندی آنها را همراهی می کردند. تابلویِ رنگ و رو رفته از نام و مشخصات در محل این سد، منعکس کننده چشم انداز سیاسی در حال تحول در افغانستان است. چراکه عنوانِ آبی رنگِ “سد دوستی افغانستان هند” به طور برجسته باقی مانده است، در حالی که چند خط دیگر تدریجا محو و بی رنگ شده اند. در قسمت بالای این تابلو، هم نمادِ “دستِ دوستی” و هم پرچم کشور هند به نحوی برجسته، پررنگ و زنده خود نمایی می کنند؛ در حالی که به نظر می رسد در همان قسمت بالای تابلو سمت راست، نقشِ پرچمِ سه رنگ جمهوری افغانستان تعمدا مخدوش شده است.

 شایان ذکر است که دولت طالبان بارها از مقامات هندی درخواست اعزام تیمی فنی برای رسیدگی به مسائل دیرینه بند سلما داشتند. با این حال، در بحبوحه پیچیدگی ‌های دیپلماتیک، پاسخ به این درخواست ‌ها به تعویق افتاده بود و این احتمالاً نخستین سفر هیأت رسمی هند به افغانستان پیرامون پروژه های زیربنایی و زیرساختی از سال ۲۰۲۱ بود. درست مانند مابقی جامعه بین المللی، هند به طور رسمی دولت طالبان در افغانستان را به رسمیت نمی شناسد؛ با این حال، از زمانی که دیپلمات‌ های هندی در سال ۲۰۲۲ به کابل بازگشتند، (با وجود اینکه دیپلمات ‌های مستقر رسماً به ‌عنوان یک تیم فنی با تمرکز بر کمک ‌های بشردوستانه تعیین شدند)، تعاملات تدریجی با طالبان افزایش یافت.

متقابلا به خاطر محدودیت ها و ممنوعیت های اعمالی طالبان بر تحصیل و اشتغال زنان و دختران که مسبب نامشخص و مبهم گشتن جریان به رسمیت شناختن رسمی دیپلماتیک طالبان از سوی سازمان ملل گردیده است، طالبان نیز فعلا ترجیح و اولویت خود را به سمت کشورهای منطقه قرار داده است. در طول دو دهه دوره جمهوریت افغانستان، حضور فعال هند در این کشور به کمک های انکشافی هند (مجموعاً بیش از ۲ میلیارد دلار)، متکی بود. در این حوزه از کمک های هند می توان گفت سد سلما در کنار ساختمان پارلمان افغانستان و پروژه شاهراه زرنج دلارام از جایگاه برتر برخوردار بوده است.

اما این پروژه که به طور مشترک توسط نارندرا مودی، نخست وزیر هند و اشرف غنی، رئیس جمهور وقت افغانستان در ژوئن ۲۰۱۶ افتتاح شد، نخستین پروژه زیرساختی بزرگ آب در افغانستان مدرن در ۵۰ سال گذشته بوده که به لحاظ دیپلماتیک نیز حساسیت هایی داشته است؛ چراکه از سمت کشور ایران و به دلیل نگرانی از کاهش جریان آب در رودخانه ‌ای که از خاک ایران عبور می ‌کند، به ساخت آن اعتراض شده بود. برای یک دهه، در میان چالش ‌های ناشی از شرایط امنیتی پرمخاطره و متزلزل و پیچیدگی ‌های لجستیکی، این پروژه دوام آورد و برای تکمیل شدن، به هزینه ۱۷۷۵٫۶۹ کرور روپیه (۲۶۵ میلیون دلار در نرخ ارز سال ۲۰۱۶) نیاز داشت.

در ژوئیه ۲۰۲۱، طالبان وارد ولسوالی چشت شریفِ ولایت هرات، نزدیک ‌ترین شهر به سد سلما شدند و به مجموعه اتاق ‌هایی که شرکت مشورتی آب و انرژی هندوستان برای کارکنان خود در مرحله ساخت و ساز سد ایجاد کرده بود، آسیب رساندند. اما پس از تسخیر کشور اکنون به نظر می رسد این گروه در پی نمایش رویکردی ظاهرا سازنده و عملگرا هستند. از آنجایی که در بحبوحۀ روزهای پس از تصرف کشور از سوی طالبان، بسیاری از مهندسان افغان به خارج از کشور مهاجرت کردند، چالش در عصر جدید طالبان یافتن نیروی انسانی آموزش دیده برای راه اندازی پروژه برق آبی بود. شاید بتوان گفت، جریانی فرسایشی در این پروژه ماه‌ ها قبل از به دست گرفتن قدرت توسط طالبان آغاز شده بود، زیرا پرداخت ‌های حقوق به دلیل محدودیت ‌های درآمدی دولت افغانستان کاهش یافت. اما به هرروی اکنون طالبان درصدد فعالیت مجدد پروژه های زیربنایی برآمده است. (Mitra, 2024)

چرخیدن درب مناسبات بر پاشنۀ دیپلماتیک؛ گرم شدن تعاملات هند و افغانستان با نقش افرادی چون شیر محمد استانکزی

آنگونه که اشاره شد، در آگوست ۲۰۲۱، پس از تسلط طالبان بر کابل، هند تمامی دیپلمات ها و مقامات خود را از افغانستان بیرون کشید. اما تا ژوئن ۲۰۲۲، دهلی نو با اعزام یک تیم «فنی» در مأموریت هند در کابل پایتخت، حضور دیپلماتیک خود را در این کشور را مجددا برقرار ساخت و اکنون فعالانه در حال تقویت روابط فی مابین برآمده است. اما این چرخش هند بر روی پاشنۀ دیپلماتیک[۲] را می توان به چه چیزی نسبت داد؟ به باور بعضی تحلیلگران، برخی چهره های سیاسی طالبان در پیشبرد برنامه ها و اهداف مد نظر این گروه موثر و کارآمد هستند. چنانچه مطرح شده است، شیرمحمد عباس استانکزی، معاون وزیر خارجه افغانستان بود که قضیه بند سلما را در دست گرفت و دهلی نو را جهت اعزام یک تیم شرکت مشورتی آب و انرژی هندوستان به افغانستان متقاعد کرد.

به باور برخی تحلیلگران، نقش شیرمحمد عباس استانکزی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه حکومت طالبان، نه تمام ماجرا، بلکه قطعا بخش مهمی از این داستان بوده و استانکزی قطعا یک عامل مهم در این جریان است. به نقل از آشوک ساجنهار، سفیر پیشین دهلی ‌نو در قزاقستان، سوئد و لتونی، «شیرمحمد عباس استانکزی یکی از اعضای مهم طالبان است و مانند بسیاری از کسانی که با هند ارتباط داشته اند، از رویه، رفتار و فرهنگ هند آگاه است. استانکزی از این امر مطلع است که هند هیچ جاه طلبی سرزمینی ندارد و دهلی نو در توسعه افغانستان سهیم است.»

شایان ذکر است معاون سیاسی وزارت امور خارجه حکومت طالبان ارتباطاتی دیرین با هند دارد. او به مدت سه سال از ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۲ تحت برنامه همکاری هند و افغانستان به عنوان سرباز در دانشکده کادت از ارتش هند در نوگان هند آموزش دید. همچنین استانکزی، پشتونی قومی از قبیله استانکزی، مدت یک سال و نیم به عنوان افسر در گروهان کرن از گردان بهگات در آکادمی نظامی هند در شهر دهرادون از ایالت اوتاراکند گذراند و یکی از ۴۵ دانشجوی خارجی شرکت کننده در گروهان کرن بود. به گفته سجنهار، «هند یک خانه نیمه کاره در کابل دارد. برخلاف تصور قبلی، خطر حملات تروریستی به هند به دستور پاکستان از خاک افغانستان کاهش یافته است. در واقع روابط پاکستان و افغانستان تیره شده است.» (Bhushan, 2024) بنابراین می توان گفت گاها مهره ها و شخصیت های سیاسی می توانند گاها به عنوان عواملی موثر در باز کردن مسیر و تسهیل ارتباط میان کشورهای پیش قدم شده، پیشبرد مسیر تعاملی فی مابین را روان سازند.

هند؛ درایت راهبردی در سایۀ تجارت با طالبان

پیش از اعزام متخصصان هندی به افغانستان برای بازرسی از سد سلما، دولت هند در نوامبر ۲۰۲۳ به دست گرفتن ۲۰۲۳ سفارت افغانستان در دهلی نو به همراه کنسولگری‌ ها در بمبئی و حیدرآباد توسط نمایندگان طالبان را تسهیل کرد که ذیل این جریان دیپلمات ‌های افغان همسو با دولت قبلی رئیس جمهور اشرف غنی را بیرون کردند. جالب اینجاست که دهلی نو از رژیم اشرف غنی که تحت حمایت ایالات متحده بود تا زمان سقوط آن در آگوست ۲۰۲۱ حمایت کرد. مقامات ارشد طالبان نیز علناً از دهلی نو برای کمک به نمایندگان این کشور برای کنترل تمام نمایندگی ‌های دیپلماتیک افغانستان در هند تشکر و قدردانی کردند.

می توان گفت نقش هند کاملاً در تضاد با کانادا است که به تازگی با جابجایی دیپلمات ‌های وفادار به حاکمیت سابق افغانستان، تلاش طالبان برای به دست گرفتن مأموریت دیپلماتیک در اتاوا را خنثی کرده است. چنانکه، سفارت هند در امارات متحده عربی، رسماً از بدرالدین حقانی سرپرست سفیر افغانستان و نماینده طالبان در ابوظبی برای پذیرایی روز جمهوری در هتل مجلل دعوت کرد. با توجه به این نکته که دریافت کننده، یکی از اعضای اصلی سابق شبکه حقانی بوده که دهلی نو آن را به انجام چندین حمله به ماموریت های هند در افغانستان متهم ساخته (به ویژه انفجار خودروی بمب گذاری شده در سفارت کابل در سال ۲۰۰۸ که در آن ۵۸ نفر از جمله دو دیپلمات ارشد هندی و دو پرسنل نیروهای امنیتی هند کشته شدند)، دعوت از «جناب بدرالدین حقانی» باعث اختلاف شد.

 هنگامی که این اخبار دعوت به بیرون درز کرد، دولت هند بلافاصله آن را “روالی روتین” خواند. اما همه شخصیت ها در نهاد دیپلماتیک-امنیتی هند قانع نشده اند. به عنوان مثال، امر سینها(Amar Sinha)، سفیر هند در افغانستان تا سال ۲۰۱۶، گفت که معمولاً در جشن های روز ملی، نمایندگان دولت هایی که به رسمیت شناخته نشده اند، دعوت نمی شوند و حقانی ها پشینه منفی خاصی با منافع هند دارند. وی با بیان اینکه زمانی آنها را بازوی آی.اس.آی پاکستان می دانستند، افزود که به نظر می رسد اکنون ارزیابی ها و ملاحظات به وضوح تغییر کرده است. (ABDI, 2024)

جمع بندی

در کل می توان گفت از سال ۲۰۰۲، هند از طریق تجارت، ارتباطات فرهنگی و دیپلماتیک و کمک های خارجی، نفوذ قابل توجهی در دولت افغانستان ایجاد کرد و افغانستان برای هند به ویژه در رقابت با پاکستان از اهمیت خاصی برخوردار است. شاید بتوان گفت در حالی که کشوری چون چین بی پروا و جسورانه سفیر طالبان را پذیرفته و تعاملات دیپلمایتک خود را قطعیت و رسمیت بخشیده است، کشوری چون هند محتاطانه عمل می کند. اما باید اشاره کرد که احتیاط هند، در اتصال روابط فی مابین و ذیلِ رویکردِ استمرار روابط و نه قطع آن بوده است.

 هند به ارائه کمک ها ادامه داد و این جریان حمایتی را از طریق “تیم فنی” که از ژوئن ۲۰۲۲ در کابل مستقر است، نظارت می کند. گرچه هند رسما رژیم طالبان را به رسمیت نمی شناسد، اما عملا با این گروه وارد تعامل شده است. چنانچه باید اشاره کرد اهمیت افغانستان در سیاست خارجی هند باعث شده است که ریسمانِ این تعاملات حتی اگر نازک هم گردد؛ پاره نشود. گنجاندن افغانستان در روابط امنیتی جنوب آسیا نه تنها باعث تقویت سیستم امنیتی هند محور در این منطقه؛ بلکه سبب گسترش نفوذ هند در تعاملات داخلی افغانستان می شود.

 افغانستان از نظر منطقه ای؛ زیر سیستم های منطقه ای متعددی را تحت تأثیر خود قرار داده مبنی برآنکه افغانستان به آسیای مرکزی تعلق دارد. با این حال، تشدید رقابت بین هند و پاکستان باعث شده تا افغانستان در معادلات منطقه ای جنوب آسیا نیز قرار گیرد. به باور برخی ناظران و تحلیلگران، هند برای رهایی از محاصره چین و پاکستان، بایستی عمق استراتژیک خود را تا آسیای مرکزی گسترش دهد.

در نهایت باید گفت، هرچند در حال حاضر، بحثی در مورد به رسمیت شناختن دولت طالبان توسط هند وجود ندارد؛ اما اعزام عجولانۀ کارشناسان هندی به سد سلما و چندین تحول قبلی که پیش از این غیرقابل تصور بود، به وضوح نشان می دهد که دولت نارندرا مودی تصمیم گرفته است که با طالبان هم به صورت پنهان و هم آشکار تعامل و تجارت کند. به نظر می رسد دهلی نو موعظه نکرده، بلکه عملگرایانه پیش خواهد رفت؛ و در این مسیر اجازه می دهد تا تنها منافع ملی سُکانِ روابط با کابل را که به شدت از اسلام آباد ناامید شده است، هدایت کند.

منابع

– ABDI, SNM, (2024), “India and Taliban: The strategic sense in doing business with the government in Afghanistan”, https://www.moneycontrol.com/news/opinion/india-and-taliban-the-strategic-sense-in-doing-business-with-the-government-in-afghanistan-12374901.html

– Bhushan, Ranjit, (2024), “India-Taliban thaw on Afghanistan: What really is happening?”, https://www.hindustantimes.com/india-news/indiataliban-thaw-on-afghanistan-what-really-is-happening-101707110103889.html

– Mitra, Devirupa, (2024), “For First Time in Taliban Era, Indian Technicians Return to Inspect $265 Million Dam in Afghanistan”, https://thewire.in/diplomacy/for-first-time-in-taliban-era-indian-technicians-return-to-inspect-265-million-dam-in-afghanistan

– Shende, Shreyas, (2023), “Two Years After Taliban Takeover: What is India’s Afghanistan Policy?”, https://southasianvoices.org/two-years-after-taliban-takeover-what-is-indias-afghanistan-policy/

[۱] Water and Power Consultancy Services Limited (WAPCOS)

[۲] diplomatic pirouette