طالبان؛ دلالان جدید قاچاق سلاح!
۱ آبان (عقرب) ۱۴۰۳ – ۲۲ / ۱۰/ ۲۰۲۴
نازنین نظیفی
چندی پیش در تاریخ ۱۳ اکتبر ۲۰۲۴، شاهد انتشار اخباری از سمت مقامات پاکستانی مبنی بر کشف و ضبط یک محموله تسلیحات به جای مانده از نیروهای آمریکایی در افغانستان در گذرگاه مرزی تورخم بودیم. “نیوز اینترنشنال”، رسانه ای پاکستانی، متعاقبا گزارش داد که محمد عمر جان، رئیس گمرک تورخم در یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام نمود که یک تیم نظارتی پس از دریافت اطلاعاتی موثق، یک کامیون زغال سنگ را رهگیری کردند که از افغانستان می آمد. اقلام کشف شده در این کامیون شامل تفنگ M4 (۱۵ قبضه)، خشاب های پرشده (۱۷۰)، هر کدام ۳۰ گلوله با مجموع ۵۱۰۰ گلوله بوده است. تخمین زده شده است که ارزش این اسلحه و مهمات ضبط شدۀ ساخت آمریکا تقریبا ۳۵ میلیون روپیه (۱۲۵۰۰۰ دلار) باشد. این سلاح ها در گذرگاه مرزی تورخم در ایالت خیبر پختونخوا پاکستان کشف و ضبط شد، جاییکه اخیرا شاهد افزایش حملات شبه نظامیان بوده است.
این تحول در بحبوحه تیرگی روابط بین دو کشور همسایه و افزایش خشونت های شبه نظامیان در پاکستان صورت می گیرد. از این رو، مقامات اسلام آباد مقامات افغانستان را به “تسهیل” گروه های مسلح برای هدف قرار دادن غیرنظامیان و نیروهای امنیتی پاکستان متهم کرده اند؛ ادعایی که توسط اداره طالبان در کابل رد شده است. چنانچه متعاقبا وزارت امور داخله طالبان با رد ادعای مقامات پاکستانی در مورد قاچاق اسلحه از افغانستان به پاکستان اعلام کرد سلاح هایی که از طریق تورخم وارد پاکستان شده است، ارتباطی با امارت اسلامی ندارد. عبدالمتین قانع، سخنگوی وزارت امور داخله به طلوع نیوز گفت «جریان مربوط به قاچاق اسلحه از طریق تورخم به کشور همسایه ارتباطی به امارت اسلامی افغانستان ندارد. سلاح های نگهداری شده توسط نیروهای امنیتی و دفاعی امارت اسلامی کاملا امن بوده و در انبارهای ملی نگهداری می شود و دسترسی غیرمجاز ندارد.» قانع در ادامه خاطرنشان کرد: «قاچاق اسلحه در همه کشورها وجود دارد و ممکن است این سلاح ها در بازارهای سیاه کشورهای دیگر خریداری و سپس به جاهای دیگر قاچاق شود.» قانع همچنین تاکید کرد که جلوگیری از خرید، فروش و قاچاق اسلحه از افغانستان اولویت اصلی امارت اسلامی است و شعبه های استخباراتی و تحقیقی دولت موقت وظیفه شناسایی و دستگیری افراد دست اندرکار در این گونه فعالیت ها را داشته تا آنها را به عدالت بسپارند.
اما کشف و ضبط این مقدار قابل توجه از تسلیحات تنها یک روز پیش از کنفرانس سازمان همکاری شانگهای به میزبانی اسلام آباد پاکستان (در روزهای ۱۴-۱۵ اکتبر) رخ داد. رسانۀ آمریکایی “مدیا لاین” با تیتری تحت عنوانِ “تسلیحات ضبط شده آمریکایی در پاکستان و به صدا درآمدن هشدار نفوذ طالبان و ثبات منطقه“، در همین خصوص چنین نوشت که به باور برخی مقامات امنیتی، این سلاح های آمریکایی برای تامین گروه های مختلف از جمله گروه تحریک طالبان پاکستان در نظر گرفته شده و پیش از این نیز، برخی سلاح های آمریکایی از تروریست هایی که در جریان اقدامات نیروهای امنیتی پاکستان علیه تحریک طالبان پاکستان کشته شدند، کشف شده بود. به گفتۀ مدیا لاین، مقامات امنیتی و رهبران سیاسی پاکستان مدت هاست براین مسئله توجه و تاکید دارند که از سلاح ها و مهمات باقی ماندۀ ساخت آمریکا در انجام حملاتی داخل کشور پاکستان استفاده می شود. دولت ایالات متحده پیشتر اعلام کرد که این سلاح ها برای ارتش ملی افغانستان که قبل از بازگشت طالبان به قدرت توسط مقامات نظامی ایالات متحده آموزش و تجهیز شده بودند در نظر گرفته شده بود؛ با این حال، بسیاری از این تجهیزات پس از خروج نیروهای بین المللی به دست گروه های شبه نظامی افتاد.
شایان ذکر است مدت کوتاهی پس از خروج عجولانه نیروهای تحت رهبری ایالات متحده از افغانستان در سال ۲۰۲۱، گزارش هایی منتشر شد که نشان می داد نیروهای ائتلاف میلیاردها دلار تسلیحات پیشرفته را در افغانستان رها کردند که این جریان در نهایت به طالبان و سایر جناح های مسلح ختم شد. در آگوست ۲۰۲۲، یک سال پس از خروج نیروهای ائتلاف از افغانستان، وزارت دفاع ایالات متحده نیز فاش کرد که «نیروهای ائتلاف ۷٫۲ میلیارد دلار تسلیحات و تجهیزات نظامی به سازمان های دولتی افغانستان داده اند و اکنون طالبان کنترل آینده آنها را در دست دارند.» بسیاری ناظران معتقدند قاچاق تسلیحات باقیمانده آمریکایی از افغانستان به پاکستان، چالش های طالبان افغانستان را تحت یک حکومت داری ضعیف برجسته می کند و قاچاق اسلحه تحت حمایت کابل تهدیدی جدی برای ثبات منطقه نیز خواهد بود.
همچنین به باور منتقدان، قاچاق فرامرزی و استفاده از تسلیحات ساخت ایالات متحده علیه نیروهای امنیتی و مجریان قانون در پاکستان مستقیما با ادعاهای مطرح شده توسط دولت موقت طالبان در افغانستان مبنی بر عدم استفاده از خاک افغانستان علیه پاکستان، در تضاد است. چراکه به باور این دست ناظران، حضور گروه تحریک طالبان پاکستان در افغانستان همراه با دسترسی آنها به این تسلیحات مدرن نشان می دهد که آنها آزادانه و بدون در نظر داشتِ هیچ گونه عواقب آتی، دست به اعمال دلبخواهانۀ افراطی و جسورانه زده و ثبات و امنیت کشورهای همسایه به ویژه پاکستان را تهدید مستقیم می کنند. همچنین افزایش فعالیت گروه های تروریستی در افغانستان خطر بی ثباتی کل منطقه را به همراه دارد که به طور بالقوه منجر به افزایش خشونت، آوارگی و مشکلات اقتصادی می‌شود.
باید گفت پیش از این نیز جریان کشف محموله های تسلیحاتی کشف و اعلام شده بود. چنانچه در دسامبر سال گذشته (۲۰۲۳) نیز نیروهای امنیتی پاکستان یک محموله سلاح های پیشرفته ساخت آمریکا را در گذرگاه مرزی تورخم رهگیری و ردیابی کردند. در آن زمان این کشف تسلیحات آمریکایی در مرز تورخم درحالی صورت گرفت که گزارش های مداوم از پاکستان درباره دخالت اتباع افغان در حملات تروریستی علیه نیروهای امنیتی پاکستان، اغلب با استفاده از تسلیحات تهیه شده توسط آمریکا حکایت داشت.
اما جدا از گروهی نظیر تحریک طالبان پاکستان، دسترسی سایر گروه های تروریستی غیردولتی -به ویژه داعش شاخه خراسان- به سلاح های تحت کنترل طالبان نیز در حال حاضر نیز مبهم و نامشخص است. به باور دیدبان صلح افغانستان، اگر این گروه در استخدام جنگجویان محروم و به حاشیه رانده شده موفق باشد، نه تنها می تواند فشار بیشتری را بر طالبان وارد سازد، بلکه راه های جدیدی را جهت دسترسی به تجهیزات نظامی برای داعش شاخه خراسان فراهم می آورد. این ها همه در حالیست که طبق برخی اطلاعات دریافتی چندی پیش چنین عنوان شد که نیروهای داعش در تیرباران شهروند هزاره در دایکندی در ماه سپتامبر ۲۰۲۴ از یک سلاح آمریکایی استفاده کردند. چنانچه در تصاویری که منتشر شده، دیده می شود نیروی داعش با چند سلاح مختلف از جمله یک تفنگچه آمریکایی بر سر و بدن این غیرنظامیان تیراندازی می کند. چنانچه به گفتۀ منبعی نظامی، تفنگچه ای که در ویدیوی پخش شده توسط داعش دیده می شود اسلحه آمریکایی از نوع « GLOCK 19 in 9 mm» است که بین نیروهای امنیتی-دفاعی پیشین افغانستان توزیع شده بود. این منبع گفت چهار مدل از این سلاح ها بین نیروهای حکومت پیشین توزیع شده بود که در میان آن ها نوع « GLOCK 19 in 9 mm» متداول تر بود.
طالبان و تجارت تسلیحات در اقتصاد سایه
شاید مهمترین نگرانی در مورد این محمولۀ قاچاق تسلیحاتی، ارتباط بالقوه بین طالبان افغانستان و تحریک طالبان پاکستانی، یک گروه شبه نظامی مسئول حملات متعدد در داخل پاکستان باشد. تحریک طالبان پاکستان که به عنوان طالبان پاکستانی نیز شناخته می شود، مدت هاست که خاری در چشم پاکستان بوده و شورش های این گروه ستیزه جو با سال ها نارضایتی و رادیکال سازی در مناطق قبیله ای پاکستان تقویت شده است. اما باید گفت جریان قاچاق اسلحه صرفا اهدافی سیاسی-امنیتی و جریانِ انتقالی معمول به سمت گروه هایی نظیر تحریک طالبان پاکستان را پیش نگرفته، بلکه اهدافی از تامین مالی در سطح گسترده و تجارتی سودآور را نیز در نظر دارد.
تسلیحاتی که اخیرا در مرز تورخم توقیف شده است، نشان می دهد که چگونه تسلیحات به جا مانده از ایالات متحده همچنان بر همسایگان افغانستان، به ویژه پاکستان، تأثیر بی ثبات کننده دارد؛ اما باید توجه داشت که این تسلیحات ضبط شده ممکن است تنها بخش کوچکی از جریان بسیار بزرگ تسلیحاتی باشد که از مرزهای نفوذ پذیر منطقه در حال رد و بدل شدن بوده و به درگیری ها دامن می زنند و نهایتا شورشیان و گروه های افراطی را قادر می سازند تا فعالیت های خود را ادامه دهند. چنانچه به باور برخی تحلیلگران سیاسی-امنیتی، به لطف شبکه های قاچاق طالبان، این سلاح ها همه جا انتقال یافته و همان مسیرهایی را پیش می گیرند که جریانِ مواد مخدر، سنگ های قیمتی و سایر کالاهای قاچاق در پیش دارند؛ و نهایتا تسلیحات به تروریست های افراطی مانند الشباب در جنوب صحرای آفریقا و گروه های وابسته به داعش در فیلیپین، تایلند، مالزی، سریلانکا می رسند.
به باور لین اودانل، ستون نویس فارن پالیسی، تجارت تسلیحات به جای مانده از عقب نشینی عجولانه و آشفتۀ ایالات متحده در افغانستان، همچون جریان تروریسم، رو به افزایش است. او معتقد است در بازارهایی سرتاسر مناطق نفوذ پذیر و متخلخل جنوبی و شرقی که داغ ترین درگیری های جنگ در آنجا اتفاق می افتد، سوداگران و تجار با مجوز طالبان تفنگ های تهاجمی خودکار و تفنگ های دستی ساخت ایالات متحده را برای فروش عرضه می کنند. قیمت این کالاها به افغانی، روپیه و دلار می باشد. تفنگ های تهاجمی آمریکایی امتیاز بالایی دارند. چنانچه به گفتۀ اودانل، یک تفنگ M4 در شرایط خوب می تواند تا ۲۴۰۰ دلار قیمت داشته باشد. پس به باور اودانل، این یک مسابقه تسلیحاتی جدید است و امنیت جهانی را تهدید می کند.
اکنون به نظر می رسد که طالبان با تکیه بر پیروزی خود به ارسال تسلیحات به سمت افراط گرایان همفکر خود، به ویژه در همسایگی شان دست زده اند. چنانچه تحریک طالبان پاکستان و جدایی طلبان بلوچستان از سلاح های ساخت آمریکا برای کشتن نیروهای امنیتی، پلیس و سربازان در تشدید جنگ علیه دولت پاکستان استفاده می کنند. افتخار فردوس، سردبیر «Khorasan Diary»، یک نهاد مستقل مستقر در پاکستان که بر گروه های غیردولتی نظارت دارد بر این باور است که پروپاگاندای تحریک طالبان پاکستان و داعش «یک گرایش کلی به سوی جایگزینی تدریجی تفنگ های کلاشینکف با سلاح های نوین ناتو» را نشان می دهد.
به هرروی آنچه طی سه سال گذشته مطرح بوده بدین ترتیب است که طالبان جریانی از انتقال و قاچاق تسلیحات را هدایت کرده و اسلحه های قاچاق شده به پاکستان اغلب بین گروه هایی شبه نظامی توزیع می شود که به درگیری های جاری و بی ثباتی بیشتر منطقه کمک می کنند. این تداخل خطرناک از “تجارت و خشونت”، برای مقامات افغان و پاکستانی که خود با شبکه پیچیده ای از چالش ها دست و پنجه نرم می کنند، هشدار آمیز است. تا زمانی که فساد و حکومت داری ضعیف در افغانستان ادامه دارد، “اقتصاد سایه” که با کنترل طالبان تقویت می شود نیز احتمالا رشد خواهد داشت و چرخه ای از بی ثباتی را تداوم می بخشد که هر دو کشور را تهدید می کند.
به گفتۀ زهرا بتول ذیل مطلبی با عنوان “زرادخانه طالبان و دامن زدن سلاح های ایالات متحده به بی ثباتی منطقه ای” در وب سایت مجلۀ جنوب آسیا، کشف و ضبطِ تسلیحات و مهمات ساخت ایالات متحده در مرز تورخم توسط مقامات پاکستانی، میراث وحشتناک و حل نشدۀ جنگ و نزاع تحت رهبری ایالات متحده در افغانستان را برجسته و نمایان می سازد. بدین ترتیب می توان گفت در حالی که جنگ رسما با عقب نشینی ایالات متحده در اوت ۲۰۲۱ پایان یافت، اما میراث آن که درگیری های طولانی و تزلزل در منطقه جنوب آسیا می باشد هنوز به پایان نرسیده است. اگرچه طالبان علنا ادعا می کنند که با تروریسم مخالفت و مقابله دارند، اما جریان تسلیحات به پاکستان نشان می دهد که آنها یا فاقد ظرفیت یا اراده برای محدود کردن این فعالیت ها هستند.
همچنین فقدان کنترل متمرکز بر تسلیحات و مرزها این نگرانی را بیشتر می کند که افغانستان بار دیگر به سکوی پرتاب تروریسم جهانی تبدیل شود. ضبط تسلیحات ساخت آمریکا در مرز تورخم یادآور ناکامی جامعه جهانی در رسیدگی به علل اصلی جنگ و درگیری ها در افغانستان است. به باور منتقدان، کشف تسلیحات ساخت آمریکا در مرز تورخم تنها یک حادثه مجزا و منفک نیست، بلکه بخشی از روایت بزرگتری از ناامنی، شکست های حکومتی و پیامدهای جنگ می باشد. این موضوع بر شکنندگی افغانستان در زمان طالبان تاکید دارد و چالش های پیش روی منطقه در مهار ستیزه جویی فرامرزی و قاچاق اسلحه را برجسته می سازد.
در نهایت می توان گفت طالبانِ امروز با رویکردی متغییر نسبت به دهه ۹۰، قصد دارد موقعیت سیاسی خود در منطقه را به سیاست های راهبردیِ نوینی پیوند دهد که نه تنها با برنامه های مطلوب و مدنظر کشورهای همسایه چون پاکستان همخوانی و همنشینی ندارد، بلکه برپایۀ تفکراتی از ناامن سازی و تنش بنا شده است و یکی از فاکتورهای دخیل در این جریان، تکیه بر نقش برجستۀ گروه تحریک طالبان پاکستان است. ناتوانی و یا عدم تمایل طالبان برای سرکوب و تخفیف فعالیت های تحریک طالبان پاکستان -چه تعمدی و چه سهوی-، نتیجه ای آشکار در بر دارد و آن، به چالش کشیدنِ امنیت داخلی پاکستان و دردسرسازی برای نیروهای اطلاعاتی- امنیتی این کشور است. این امر دست برتری به طالبان افغانستان داده و در مقابل، فشار بر پاکستان را بیشتر ساخته و به طور بالقوه به طالبان افغانستان اجازه می دهد تا از تحریک طالبان پاکستانی به عنوان یک ابزار چانه زنی در مذاکرات یا اعمال فشار بر اسلام آباد استفاده کنند.
همچنین انتقال تسلیحات به گروه تحریک طالبان پاکستان می تواند بخشی از استراتژی گسترده تر طالبان برای اعمال نفوذ در منطقه و نیز در برابر همسایۀ جنوبی خود یعنی پاکستان باشد. پاکستانی که اخیرا برای عودت دادن سیل عظیمِ مهاجران افغانستانی به کشور مبدا خود مصمم است؛ آنهم در زمانی که ظاهرا طالبان تحت اقتصادِ بحران زدۀ کشور قادر به پذیرش جمعیتِ عظیم مهاجر خود نیست. در نتیجه به نظرمی رسد با تجهیز گروه هایی چون تحریک طالبان پاکستان، امکان دارد طالبان برای ایجاد بی ثباتی در پاکستان، به عنوان ابزاری در جهت محافظت از رژیم خود برآید.