رنج دختر بودن در اسامه: آیا تاریخ افغانستان به عقب بر می گردد؟

۲۶ دی(جدی)۱۳۹۹-۲۰۲۱/۱/۱۵

نام فیلم: اسامه

نام کارگردان: صدیق برمک

سال تولید:۲۰۰۳

 زبان: فارسی

رنج دختر بودن در اسامه: آیا تاریخ افغانستان به عقب بر می گردد؟

حمله آمریکا به افغانستان در سال ۲۰۰۱ سایه سنگین و سیاه حکومت طالبانی در افغانستان را برچید. دوران خفقانی که باعث شد شهروندان افغانستان در انزوا زندگی کنند.  چنانکه رسانه ها محدود شد. زنان در خانه ها حبس شدند و قواعد سختگیرانه شریعت طالبانی بر زندگی شهروندان کشور حاکم شد. اما زنان وضعیت به مراتب دشوار تری را متحمل شدند. به طوری که از شغل هایشان برکنار، آزادی های فردی شان سلب شد و بدون حضور محارم اجازه رفتن در مکان های عمومی را پیدا نکردند.

اکنون پس از گذشت بیست سال از آن زمان و آغاز مذاکرات بین الافغانی بین دولت و طالبان، نگرانی های زیادی از بازگشت دوران سیاه طالبان و محدود کردن آزادی های زنان وجود دارد. به اعتقاد بسیاری ها این گروه همچنان در اعتقادات گذشته خود پایبند هستند و تغییر جدی در افکار آن ها به وجود نیامده است. چنانکه فوزیه کوفی، عضو هیئت مذاکره کننده طالبان پس از بازگشت از دور اول مذاکرات گفت: آنها(طالبان) به مانند بیست سال گذشته فکر می کنند. از طرف دیگر، مواضع مبهم طالبان پیرامون دستاوردهای بیست سال گذشته افغانستان ترس از بازگشت قوانین دوره طالبان را در بین شهروندان کشور  ایجاد کرده است.

خاطرات، فیلم ها و داستان های گوناگونی تاکنون درباره حاکمیت طالبان در اواخر دهه نود موجود است. که همه حکایت از تلخی آن روزگاران دارد. «اسامه» به نویسندگی و کارگردانی صدیق برمک  یکی از فیلم هایی است که به خوبی توانسته  وضعیت زنان در دوران طالبان را به تصویر بکشد. این فیلم نخستین محصول سینمای افغانستان پس از سقوط رژیم طالبان در کابل بود.  داستان در نسخه فارسی با جمله ای از دکتر علی شریعتی(خدایا مرا از آنانی قرار ده که دنیاشان را برای دینشان می فروشند نه از آنها که دینشان را برای دنیا شان) و در نسخه انگلیسی با جمله ای از نلسون ماندلا (من می توانم ببخشم اما نمی توانم فراموش کنم) آغاز می شود.

صحنه های آغازین فیلم، زنانی آبی پوش را در خیابان های خاک آلود کابل نشان می دهند که در حال تظاهرات با پلاکاردهایی با عنوان «من سیاسی نیستم»، «من گرسنه هستم»  که با خشونت از سوی طالبان رو به رو می شوند. در دوران حاکمیت طالبان قواعد سخت و متحجرانه بسیاری وضع شد. یکی از این قوانین عدم اجازه حضور زنان بدون محارم در مکان های عمومی بود. مسئله ای که سوژه اصلی فیلم «اسامه» را پوشش می دهد. به همین دلیل، قهرمان داستان(مارینا گلبهاری) دختری است که به دلیل نداشتن مرد در خانه مجبور به تغییر پوشش می شود. که این تصمیم چالش های زیادی را برای او خلق می کند.

صدیق برمک کیست؟

صدیق برمک نویسنده ، کارگردان و تهیه‌کننده افغان متولد ۱۶ شهریور ماه ۱۳۴۱ ( ۷ سپتامبر ۱۹۶۲ ) در استان پنجشیر افغانستان است. نخستین گام‌های سینمایی‌اش را در آریانا فیلم زمانی گذاشت که هنوز دانش آموز لیسه نادریه بود. آکادمی سینمایی مسکو را در سال ۱۹۸۷ به پایان برد. چند فیلم کوتاه داستانی و سه مستند کار‌هایی است که در مراحل مختلف زندگی سیاسی و اجتماعی افغانستان، به انجام رسانیده است. ‘اسامه ‘ نخستین فیلم بلند سینمایی‌اش است که پس از سقوط طالبان روی پرده رفت و جوایز سینمایی زیادی را برای سینمای افغانستان به ارمغان آورد .  ‘جنگ تریاک ‘ را در سال ۲۰۰۸ به پایان رساند. او با تهیه کنندگی شش فیلم بلند و کوتاه، ایجاد اتحادیه سینماگران افغانستان، نشر نخستین مجله سینمایی در کشور، ،فعالیت‌های در جهت فراهم‌آوری زمینه‌های آموزش و ساخت فیلم برای سینماگران جوان، داوری در جشنواره متعدد بین‌المللی و آموزش سینما در دانشگاه کابل کارهایی است که در طی این سالها با همکاری دوستان سینماگرش انجام داده است. از فیلم‌های او می‌توان به دایره(۱۹۸۵) ، بیگانه ( ۱۹۸۶)، اسامه (۲۰۰۳) و جنگ تریاک (۲۰۰۸) اشاره کرد. فیلم‌های صدیق برمک در جشنواره های بسیاری به نمایش در‌آمده و برنده جوایز معتبری از سراسر جهان شده است. فیلم ‘اسامه ‘ برنده جایزه گلدن گلاب ۲۰۰۴ و نیز دوربین طلایی جشنواره کن در سال ۲۰۰۳ شده است(بی بی سی فارسی،۱۳۹۷).

ویژگی های فیلم

‘اسامه’ یک تراژدی تلخ از سرنوشت یک دختربچه است در جایی که قدرت و سنت و مذهب به هم پیوند می‌خورند و حق تصمیم‌گیری حتی در شخصی‌ترین امور را از انسان ها می‌گیرند.  فیلم قصه تکان‌دهنده‌ای دارد و در آن فضاهای دوران طالبان و دلهره‌هایش خوب باز‌سازی شده است. ظرافت‌های شاعرانه، نمادین و بسیار زیبایی هم در فیلم دیده می‌شود، مثل صحنه‌ای که دختر موهایش را در گلدان می‌کارد یا صحنه‌ای که ملا تنها حق انتخابی که به زن می‌دهد ، حق انتخاب نوع قفل‌اش است (بی بی سی فارسی،۱۳۹۷). حتی نام خود فیلم نیز تامل برانگیز و پراز معناست. این فیلم نه تنها یک شاهکار هنری و خدمتی بزرگ به سینمای جنگ زده افغانستان بود، بلکه توانست در اصالت روایت هایی از تاریخ افغانستان نیز سهم چشمگیری داشته باشد. این اثر به واسطه نخستین فیلم ساخته شده پس از سقوط طالبان یک اقدام جسورانه در جهت احیا کردن جسم بی روح سینمای افغانستان قلمداد می شود.  انتخاب سوژه مناسب در نخستین سال های سقوط رژیم طالبان و روایت هوشمندانه از آن یکی از ویژگی های برجسته داستان است. این فیلم صحنه های حشونت امیز از جنگ را به طور مستقیم نشان نمی دهد بلکه سایه سنگین خشونت در تمام اجزای فیلم به طور هنرمندانه نمایان است.

نگاه کارشناسان به”اسامه”

کارگردان فیلم معتقد است که:« فیلم اسامه، روایت تلخ ترین روزگار ماست. قصه آدم هایی است که اراده شان برای زندگی، سلب شده بود. قصه گم شدن آدم ها در بی هویتی، در بی فرهنگی، و بی نامی است. اسامه روایت درد از دست دادن ها است. اسامه بازتابی است از درد و اندوه تاریخ که چرخش هایش را پایانی نیست و مدام گلوی فریاد مرد و زن سرزمین ما را می فشارد».

رحمان عالمی مستند ساز افغان مقیم لندن معقتد است که« فیلم اسامه از فیلم های آدرس در سینمای افغانستان است که نوع روایت در داستان این فیلم خیلی متفاوت است با جریان های روایی رایج در سینمای افغانستان. در این فیلم داستان مرکزی داریم که زندگی خانواده افغان در زمان حاکمیت طالبان را به نمایش می گذارد. این داستان با داستان های فرعی پیوند دراماتیک خورده است. خود داستان صادقانه روایت شد».

کیوان میر محمدی اما نظری متفاوت تر به این داستان دارد. او می گوید:« فیلم از منظر روایت شناسی وارد گستت و چندپارگی می شود.  و یک منطقی را پیش نمی گرد اما می توانست که اختیارات بیشتری را در برابر کارگردان قرار دهد».

فرید اسماعیل پور در باره اسامه معتقد است که :«اسامه شروع خوبی برای سینمای افغانستان در کنار بسیار تلخ بودن آن است. روایت فیلم را جذاب می داند. چرا که شروع، میانه و پایان فیلم متفاوت است. که کاری هوشمندانه از خود کارگردان است. فیلم از رابطه علت و معلولی خارج و با استفاده از افسانه ها روایت می کند».

 در نهایت، صحنه های تکان دهنده فیلم در مورد وضعیت تجربه حاکمیت طالبان در کشور از یک طرف و دشواری شرایط حاضر در میز مذاکره در قطر، پافشاری سخت طالبان بر عقایدشان، احیای نظام امارت اسلامی به عنوان تنها نظام سیاسی افغانستان از سوی این گروه و دیدگاه تعدیل نشده آن ها نسبت به زنان امید ها از نتایج گفتگوهای صلح را به یاس تبدیل کرده است. چنانکه دلهره از بازگشت طالبان و قواعد سخت گیرانه آن ها به ویژه علیه زنان این پرسش بزرگ و مهم را خلق می کند که «آیا افغانستان به عقب بر می گردد؟».

 

منابع

۱٫بی بی سی فارسی(۱۳۹۷)،«”اسامه در آپارات”»، قابل دسترس در : https://www.bbc.com/persian/arts-45501684