تحول مناسبات جمهوری اسلامی ایران-طالبان: از نهان به آشکار، از خصومتی کامل به شائبه همکاری چندجانبه

۱۲ بهمن (دلو)  ۱۳۹۹ – ۳۱ / ۱/ ۲۰۲۱

طی روزهای اخیر در خبرگزاری های مختلف اخباری مبتنی بر نقش جمهوری اسلامی ایران در میزبانی طالبان و سفر رهبران ارشد گروه طالبان افغانستان به ایران در روز سه شنبه ۷ بهمن ۱۳۹۹ (۲۶ ژانویه ۲۰۲۱) و به منظور “تبادل نظر” در مذاکرات صلح منتشر شده است.

چنانچه به گفته سعید خطیب زاده، سخگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، این گروه رسما برای برگزاری نشست های دوجانبه و در جهت بررسی روند صلح افغانستان به تهران دعوت شدند. او اظهار داشت که سفر طالبان “بخشی از سیاست تهران برای ارتباط با طرفینِ مهم افغانستان در روند صلح افغانستان بود”.

سخنگوی طالبان محمد نعیم نیز در توئیتر خود نوشت این هیئت به رهبری ملا عبدالغنی برادر معاون گروه طالبان و رئیس دفتر سیاسی این گروه در دوحه قطر با علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران و دیگر مقامات در تاریخ ۲۷ ژانویه دیدار کرد. به گفته ی او دو طرف در مورد روند صلح افغانستان، مسائل مرزی، و مهاجران افغان گفتگو کردند.

واکنش های مطرح شده به دیدار مقامات ایران و طالبان

اما دعوتِ رسمیِ مقامات جمهوری اسلامی ایران از این گروهِ افراط گرا، با واکنش های متفاوتی از سوی ناظران و تحلیلگران از یک سو، و همچنین در سطح گسترده تر با واکنش هایی ناخوشایند در بین مردم افغانستان مواجه شد.

چنانچه به باور بسیاری از مردم، این دست اقدامات از سوی برخی کشورهای همسایه به ویژه جمهوری اسلامی ایران که همواره سخن از روابط آن با طالبان مطرح بوده است، به نوعی کمک به یک گروه تروریستی و مشروعیت بخشی به آنها محسوب می شود.

طالبانی که سال هاست مردم افغانستان از ظلم و خشونت آنها به ستوه آمده و همواره با ترسِ از دست دادن جان خود و عزیزانشان به دست این گروه تندرو دست و پنجه نرم می کنند.

اما دررابطه با این موضوع، از یک سو برخی تحلیلگران براین باورند که اقدام جمهوری اسلامی ایران برای میزبانی از طالبان می تواند تلاشی از سوی دولت ایران باشد تا به دولت جو بایدن نشان دهد كه تهران مشتاق است نقش جدید خود در ارتقا و پیشبردِ صلح افغانستان و همچنن بهبود روابط با واشنگتن را بازی كند.

چنانچه به گفته طارق فرهادی، مفسر سیاسی در مسائل افغانستان و مشاور پیشین اشرف غنی، سفر طالبان به ایران بیشتر به منظور منافع دیپلماتیک ایران در برابر دولت جدید ایالات متحده است. ایران تلاش می کند نشان دهد که می تواند در روند صلح افغانستان مفید باشد… و همکاری مثبتی در منطقه دارد. یه نوعی ایران قصد دارد واشنگتن را تحت تاثیر قرار دهد. (Gul, 2021)

به باور وی تهران و موسکو طالبان را برای سفرهای خود انتخاب کردند که به عنوان ابزار فشاری در برابر حکوکت جو بایدن باشد. تهران پیش از انتخابات خواستار وارد شدن در برجام است و طالبان یک برگه ی محلی خوبی برای مذاکرات با آمریکا است.

از سوی دیگر برخی دیگر از مفسران سیاسی براین باورند که گرچه مایک پومپئو وزیر امور خارچه پیشین در دولت ترامپ اعلام کرد که طالبان مامن جدیدی در ایران یافته و تهران به این گروه پناهگاهی امن برای انجام حملات خود در سایر کشورها –یعنی افغانستان- داده، و ارتباط این دو از مدت ها پیش در حال پیشرفت و پیش روی بوده است، لیکن هیچ مدرکی در ارائه ی این دعاوی وجود نداشته و تهران حتی اگر در سال های اخیر برای مقابله با تهدید داعش با این گروه تماس برقرار کرده است، اما همچنان یک مخالف ثابت قدم و استوار در برابر عقاید طالبان است.

افرادی چون رستم شاه مهمند، سفیر سابق پاکستان در افغانستان، این دست اظهار نظرها از سوی دولت پیشین ایالات متحده را تنها دکترین وقتِ ایالات متحده برای مقابله با ایران و توجیهی برای حمله به این کشور و هدف قرار دادن تأسیسات هسته ای این کشور می دانند.

به گفته ی وی، این تفکرات در دولت ترامپ مبتنی بر آن بود که هرگونه ارتباط درک شده بین طالبان و ایران باعث رعب و وحشت گردیده و در نتیجه کنگره از هرگونه اقدام آشتی جویانه با هدف بازگشت ایالات متحده به برجام جلوگیری می کند؛ و به نظر انگیزه ی این اقدام نشات گرفته از لابی قدرتمند اسرائیل بوده است. (Shah Mohmand, 2021)

اما به باور برخی دیگر از مفسران و منقدان چون اکرم عمروف، تحلیلگر مستقل مسائل سیاسی در ازبکستان، ایران می تواند تاثیرات شگرفت و عظیمی بر احتمالات صلح و ثبات در افغانستان داشته باشد. روابط نزدیک و متنوعِ تهران با بسیاری از گروه های سیاسی و نظامی قدرتمند در افغانستان، تأثیر و نفوذی استثنایی بر پویایی سیاسی داخلی و خارجی این کشور دارد.

به ویژه روابط جمهوری اسلامی ایران و طالبان که بیش از یک دهه در حال تحول بوده، به نسبت امری قابل توجه و اهمیت می باشد. این رابطه در سال های اخیر از خصومتی کامل به سویِ همکاری چند جانبه و چند منظور تغییر جهت یافته است. این همکاری بیشتر بر اساس منافعی همگرا از مقاومت در برابر حضور نظامی غرب در افغانستان، تعهد مشترک صوری در مبارزه با دولت اسلامی (داعش)، و سایر دشمنان متقابل داخلی و خارجی بوده است.

بااین وجود می توان گفت مشارکت و تعامل مابین جمهوری اسلامی ایران و طالبان محدودیت های بالقوه ی بسیاری نیز دارد: اول اینکه تسلط و نفوذ کامل ایران بر طالبان بعید است؛ چراکه اکثرِ رهبرانِ طالبان مدیون و متعهد به پاکستان بوده و اسلام آباد هر انگیزه و مشوقی برای خارج ساختنِ رهبران طالبان از مدار محوریتِ ایران را در دست خود دارد.

ثانیا، روند صلح جاری بین ایالات متحده و طالبان، خون تهران را به جوش خواهد آورد، زیرا هیچ علاقه ای به موفقیت این دیپلماسی ندارد. و در آخر اینکه به باور وی تحریم های اقتصادی شدید آمریکا علیه ایران، به ویژه صنعت بسیار مهم نفت، ممکن است اراده و ظرفیت تهران برای پذیرش شرکای خارجی مانند طالبان را کاهش دهد. (Umarov, 2020)

اما از دیدگاهی دیگر و دررابطه با منفعت این رابطه برای طالبان، یکی دیگر از مواردی که تحلیلگران مسائل افغانستان در نوع رابطه بین ایران و طالبان به آن می نگرند این مسئله می باشد که طالبان خواهان نسخه سنی از مدل نوع حکومت اسلامی در افغانستان است. چنانکه نوع نظام سیاسی آینده کشور یکی از جدی ترین و اصلی ترین مباحث گفت و گوهای صلح بین دو طرف است.

طالبان در حال حاضر نمی توانند علنا مدل حکومت امارت اسلامی که زمانی بر کابل حکومت می کرد را اعلام کنند. در نتیجه این گروه به دنبال راه های بدیل برای دستیابی به هدف اصلی خود یعنی ایجاد نظام اسلامی مبتنی بر شریعت طالبانی است. به همین جهت برخی از کارشناسان مانند کامران بخاری معتقدند که ایران با وجود اینکه نظام شیعی دارد اما می تواند به عنوان الگویی برای افغانستان با اکثریت سنی باشد.

اما گروهی دیگر نظری متفاوت تر دارند. اندرو واتکیزن تحلیل گروه بین المللی بحران در امور افغانستان معتقد است که: برای طالبان ارائه مدلی مانند جمهوری اسلامی آن هم به صورت اشکار کاری دشوار خواهد بود. چراکه این گروه قصد دارند که به صورت مستقل دیده شوند این مسئله در تناقض با انتخاب مدلی مانند حکومت ایران است.

به هروی، امروزه مواردی که منجر به بی اعتمادی و موجب نفرت مذهبی بین ایران و طالبان شده است، در حال از بین رفتن است و زمینه را برای یک صف بندی طولانی مدت و پایدار فراهم می کند که متمرکز بر اسلام سیاسی است. با این حال از آغاز روند مذاکرات صلح با ایاالات متحده، رهبری این گروه چندین بار به تهران سفر کرده است. امری که اعتماد دو طرف را نیز نشان می دهد. ایران برای گروه شورشیان افغانستان دارای اهمیت است.

زیرا این کشور تقریبا با همه ذی نفعان افغان روابط خوبی داشته است. علاوه بر این ایران و طالبان با تهدیدات قریب الوقوع مشترکی رو به رو هستند. هردو درگیری مستقیمی با دولت اسلامی و نیروهای آمریکایی دارند که هدف نهایی نابودی اولی و خارج ساختن دومی از منطقه است. (Hussain, 2020)

پنهان سازی روابط جمهوری اسلامی با طالبان

در هر صورت علی رغمِ به گوش رسیدنِ اخبار و تحلیل های متفاوت منفی، مثبت و یا حتی خنثی دررابطه با مناسبات جمهوری اسلامی و طالبان، نمی توان اصل قضیه یعنی وجودِ چنین مراوداتی را نفی کرد. روابط و حمایت تهران از طالبان تا چند سال گذشته عمدتا پنهان و در لفافه باقی مانده بود. در حقیقت، مقامات جمهوری اسلامی ایران اغلب گزارشاتی مبنی بر اینکه کشورشان به این گروه شورشی دست یاری رسانده را رد یا انکار می کردند.

اما در سال ۲۰۱۸، برخی نشانه ها حاکی از حرکتِ احتمالیِ جمهوری اسلامی ایران به سوی روابطی صریح و آشکارتر با طالبان بود. چراکه خبرگزاری تسنیم گزارشی منتشر کرد که در آن شانسِ حیات، دوام و تواناییِ طالبان به عنوان نیرویی مقابله کننده با دولت اسلامی ولایت خراسان، همچنین به عنوان یک نیروی محافظ در برابر آمریکایی ها، و نهایتا به عنوان یک موجودیتیِ عملا حاکم در برخی مناطق افغانستان مطرح شد.

شاید بتوان گفت در حالی که ایالات متحده در حالِ محاسبه ی ضرر و زیان های خود در افغانستان و عقب کشاندنِ نیروهایش از این کشور بود، ایران روابط خود را با این بازیگر مهم در سیاست افغانستان را ترویج و توسعه داد. این رابطه با طالبان اکنون حوزه های اقتصادی، امنیتی و سیاسی را در بر می گیرد و با دعاوی مجدد طالبان برای به قدرت رسیدن، رشد خواهد کرد.

تاچندی پیش شاهد آن بودیم که، جمهوری اسلامی ایران عمدتا از اقداماتی که ممکن است روند مذاکره را از بین برده یا پیچیده تر سازد، خودداری کرد، هرچند توانایی ایفای این نقش را داشت. از دیگر سو می توان گفت طالبان نیز می توانند از روابط خود با تهران به نحوی استفاده کند تا در جریان مذاکرات صلح قدرت چانه زنی بیشتری داشته باشد. (Tabatabai, 2019)

مبهم و دوپهلو بودن روابط جمهوری اسلامی با طالبان

به طور کلی شاید دررابطه با مراودات جمهوری اسلامی ایران با طالبان بتوان گفت نوعی تناقض و دوگانگی وجود داشته است. چنانچه گزارش اوت ۲۰۰۹ به قلم ژنرال استنلی مک کریستال، فرمانده سابق نیروهای آمریکایی در افغانستان، با اشاره به “نقش مبهم” ایران در این کشور، بیان می کند که جمهوری اسلامی ایران در حینِ ارائه کمک به دولت افغانستان همزمان اجازه می دهد تا سلاح نیز به دست طالبان برسد.

طبیعتا این نقش “مبهم” جمهوری اسلامی باعث ایجاد سردرگمی در اهداف واقعی این کشور نسبت به همسایه خود شده است. در حالی که دولت اسلامیِ شیعه مذهبِ جمهوری اسلامی ایران بایستی اشتراکات کمی با شبه نظامیان بنیادگرای سنی طالبان داشته باشد، اما عناصر موجود در ارتش یا دولت ایران می توانند برای برخی از منافع کوتاه مدت خود به شبه نظامیان طالبان کمک کنند.

به گفته ی وی، گرچه ایران قصد ندارد یک رژیم متخاصم سنی قدرت را در مرز شرقی خود به دست بگیرد، اما عناصر موجود در نیروهای امنیتی این کشور ممکن است قصد داشته باشند توانایی این گروه در تشدید تنش ها در افغانستان را جهتِ پاسخ به فشارهای غربی علیه برنامه هسته ای ایران یا فعالیت های مخفیانه آن در عراق و لبنان حفظ کنند. (GOHEL, 2010)

روند تحول روابط دو سویه

روابط ایران و طالبان مدت ها دچار فراز و نشیب بوده است. در سال ۱۹۹۸، یعنی زمانی که نیروهای طالبان دیپلمات های ایرانی را کشتند، دو طرف بیش از هر زمان دیگری به یک درگیری مستقیم نزدیک شدند، هرچند این حادثه بدون درگیری مهمی به پایان رسید. با این وجود حمله ی سال ۲۰۰۱ آمریکا به افغانستان، و بیمِ احیایِ مجدد داعش در افغانستان و مسائل مرتبط آب، تهران را وادار کرده تا تعامل خود را با طالبان توسعه دهد.

این اتحاد تاکتیکی باعث می شد ایران نفوذ خود را در افغانستان بیشتر گسترش دهد. گرچه ایران سال ها با طالبان، خطرناکترین گروه تروریستی در افغانستان، مراودات پنهانی داشته است. اما در ژانویه ۲۰۱۹، علی شمخانی از گفتگو با نمایندگانی از گروه طالبان با هدف “مهار مشکلات امنیتی در افغانستان” وعلنی شدن این مناسبات صحبت کرد.

به باور برخی این بیانیه تعجب آور بود، نه به این دلیل که مردم از روابط مخفیانه ایران با طالبان بی اطلاع بودند، بلکه به این دلیل که تهران همیشه درصدد بوده روابط خود با این گروه را که “رازی آشکار” می باشد، حفظ کند. (Rezaei, 2019) و پس از آن نیز در چند روز اخیر شاهد دیدار مجدد دو طرف در تهران بودیم.

اما چرا تهران تصمیم گرفته دگر ارتباطش با طالبان علنی شود؟ دلیلِ عمده ی مطرح شده از دید تحلیلگران سیاسی همواره با اشاره به منافع مشترک و همچنین تهدیداتِ مشترک در منطقه برای دو طرف بوده که باعث می شود جدایی و انفصال روابط آنها به راحتی امکان پذیر نباشد. گویا سناریویِ پس از ۱۱ سپتامبر معادلات تخاصم آمیز جمهوری اسلامی ایران و طالبان را به نحوی تغییر داده است که تنها دیگر خروج نیروهای نظامی آمریکا و متحدانِ آن از افغانستان توجیه کننده ی روابط حاضر نیست.

مذاکرات صلح و آشکار سازی مناسبات دوجانبه

به هرحال رابطه بین جمهوری اسلامی ایران، کشوری با اکثریت شیعه و طالبان، یک گروه بنیادگرای سنی، رابطه ای پیچیده و مبهم است. گرچه ایران رسما با طالبان مخالف بوده و اذعان کرده که هرگز گروهی که خواستار به قدرت رسیدن از طریق جنگ باشد را به رسمیت نخواهد پذیرفت، اما همانگونه که شماری از کارشناسان ادعا می کنند، تهران از طالبان پشتیبانی کرده است.

چنانکه گزارشی در سال ۲۰۱۴ توسط پنتاگون حمایت ایران از سال ۲۰۰۷ از طالبان را نشان می داد. و یا پیش تر از آن روزنامه وال استریت ژورنال مدعی شده بود که سپاه قدس ایران برای ارسال راکت هایی زمین به هوا به این گروه حمایت کرده است. اما دولت تهران این مسئله را همواره رد کرده است.

اما با شروع جدی تر روند صلح افغانستان دیدارهای بین دو طرف علنی تر شد. ناگفته نماند که ایران توانسته تا حدی با تمام گروه های داخل در افغانستان از جمله طالبان پیوند خوبی داشته باشد که طالبان نیز از این قاعده مستثنی نیست. ب

به هرروی روابط جمهوری اسلامی ایران با طالبان در جنگِ افغانستان همواره مبهم و متغییر بوده است. در حالی که طالبان و تهران روابط خود را به ویژه در برخی مشترکات حفظ کرده اند، اما این پیوند در چیزی بیش از بی اعتمادی به آمریکایی ها و تلاش برای خروج آنها از منطقه نقاط اتصال و اشتراک دارد.

منابع

– GOHEL, SAJJAN M. (2010), “Iran’s Ambiguous Role in Afghanistan”, COMBATING TERRORISM CENTER, VOLUME 3, ISSUE 3, https://ctc.usma.edu/irans-ambiguous-role-in-afghanistan/
– Gul, Ayaz, (2021), “Iran Hosts Taliban to ‘Exchange Views’ on US-backed Afghan Peace Process”, https://www.voanews.com/south-central-asia/iran-hosts-taliban-exchange-views-us-backed-afghan-peace-process
– Hussain, Kashif, (2020),”Why the Taliban Won’t Cut Ties with Iran”, https://thediplomat.com/2020/02/why-the-taliban-wont-cut-ties-with-iran/
– Umarov, Akram, (2020), “The Iran-Taliban Relationship: Friends or Foes?” European Eye on Radicalization, https://eeradicalization.com/the-iran-taliban-relationship-friends-or-foes/
– Rezaei, Farhad, (2019), “Iran and the Taliban: A Tactical Alliance?” https://besacenter.org/perspectives-papers/iran-taliban-tactical-alliance/
– Shah Mohmand, Rustam, (2021), “Iran-Taliban nexus: the new US doctrine”, https://tribune.com.pk/story/2280130/iran-taliban-nexus-the-new-us-doctrine
– Tabatabai, Ariane M, (2019), “Iran’s Cooperation with the Taliban Could Affect Talks on U.S. Withdrawal from Afghanistan”, https://www.rand.org/blog/2019/08/irans-cooperation-with-the-taliban-could-affect-talks.html