آیا کشورهای عربی می توانند در به نتیجه رساندن مذاکرات صلح افغانستان موثر باشند؟

۲۶ بهمن(دلو)۱۳۹۹-۲۰۲۱/۲/۱۴

به نام ملت افغانستان و به کام  بازیگران خارجی

مایکل کوگلمن، کارشناس مسائل افغانستان معتقد است که :«مذاکرات صلح افغانستان، با وجود آنکه تحت عنوان«صلح به رهبری افغان ها» جریان دارد: اما در واقع کشورهای دیگری از جمله ایالات متحده آمریکا و امارات متحده عربی، نقش پررنگ تری در این روند بازی می کنند. از طرف دیگر،بیهوده نیست اگر بگوییم که نقش کشورهای همسایه در روند گفت و گوهای میان طالبان و دولت افغانستان بسیار اثر گذار است». به عبارت دیگر، علی رغم صفت «افغانی» بودن مذاکرات، جریان های زیادی برای شکل دادن به روند صلح دخیل هستند.چنانکه اکثر این جریان های موازی با یکدیگر  برای به چالش کشیدن دیگر بازیگران و نقش کمرنگ آنها در روند صلح افغانستان می باشد. در این میان،کشورهای عربی مانند قطر، عربستان و امارات متحده عربی نیز نقش تعیین  کننده ای در مذاکرات صلح دارد. چنانکه بارنت روبین، تحلیلگر مسائل افغانستان از قطر به عنوان بازوی دیپلماتیک طالبان یاد می کند.

این کشورها  به واسطه سابقه حمایتی از دولت و طالبان از ظرفیت زیادی در شکل دهی به جریان صلح افغانستان برخوردار هستند. عربستان برای برجسته کردن نقش خود از یک سو و کاهش نفوذ رقبای منطقه ای مانند ایران و قطر دیپلماسی فعالی را در قبال افغانستان در پیش گرفته.قطر به عنوان کشوری کوچک اما فعال با تاسیس دفتر طالبان در این کشور و میزبانی مذاکرات نقش خود را در روند گفت و گوهای جاری نشان داد. بنابراین، اکثر بازیگران خارجی دخیل در روند صلح افغانستان با رویکردی رقابتی به این پروسه نگاه می کنند.

در حقیقت، چندین کشور خلیج فارس از دهه ۱۹۷۰ تاکنون درگیر منازعات سیاسی و نظامی افغانستان بوده اند. با امضای موافقتنامه بین آمریکا و طالبان و شروع مذاکرات بی الافغانی انتظار می رود که مشارکت این کشورها افزایش پیدا کند. چنانکه عدم حضور احتمالی ایالات متحده در این کشور احتمالاً منجر به یک رقابت منطقه ای برای پر کردن جای خالی این کشور خواهد شد.  این در حالی است که ، مشارکت کشورهای عربی در افغانستان سابقه ای طولانی دارد. علاوه بر حمایت این کشورها از مجاهدین افغان در جریان جنگ با شوروی پس از آن نیز تقریباً همه کشورهای عربی میلیون ها کمک بشر دوستانه به پناهجویان افغان در افغانستان و جاهای دیگر داشته اند. در این میان آنچه واضح و روشن است این مسئله می باشد که علی رغم ادعاها مبنی بر نقش مهم و بی بدیل شهروندان کشور در مدیریت صلح اما زمام پروسه صلح کشور در بین بازیگران منطقه ای و بین المللی در گردش است.

 عربستان سعودی

رابطه عربستان در افغانستان به دهه ها قبل بر می گردد. این پادشاهی با مخالفت اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۸۰ با ایالات متحده و پاکستان همکاری کرد. سپس، هنگامی که این کشور پس از عقب نشینی شوروی وارد جنگ های داخلی شد، ریاض شبه نظامیانی را که قبلاً از آنها پشتیبانی می کرد را رها کرد و از طالبان حمایت کرد.عربستان سعودی با پاکستان و امارات یکی از سه کشوری بود که دولت طالبان را به رسمیت شناخت.پس از ۱۱ سپتامبر، ریاض روابط دیپلماتیک خود را با طالبان قطع کرد و حمایت همه جانبه خود را بر دولت جدید افغانستان، حامد کرزی قرار داد. با این حال کمک های مالی سعودی ها همچنان به این گروه ها سرازیر می شد(STONE,2018).

بنابراین، در رابطه  با نقش عربستان سعودی به ویژه پیرامون افغانستان و تحولات صلح آن می توان گفت، در آغاز روند گفت و گوهای صلح، چنین به نظر می رسید که عربستان به دو دلیل در جریان اخیر مداخله کند، به ویژه اینکه عربستان پیشتر حدود ده سال پیش گفتگوهای میان دو طرف را میانجیگری کرده بود و به نظر می رسید که به عنوان بخشی از تلاش مشترک ایالات متحده با امارات و افغانستان، بار دیگر نیز مشارکت و مداخله خود را در این روند افزایش دهد.

بدین ترتیب، نگرانی ریاض در مورد افغانستان عمدتاً ناشی از نقشی است که که دو رقیب اصلی خود یعنی ایران و قطر در آنجا ایفا کرده اند.۱٫ از یک سو ریاض از ادعاهایی مبنی بر اتحاد و رابطه ی تهران با طالبان بیم داشته، چنانچه ریاض پیشتر نیز برای مقابله با تهران، یک دانشگاه، مسجد و بیمارستان هایی را در افغانستان تامین مالی کرده است. این روند روابط نزدیکی را بین عربستان و رئیس جمهور غنی شکل داد.۲٫ از دیگر سو، در حالی که بیشتر علاقه ریاض افغانستان از بیم نقش و حضور ایران نشات می گیرد، قطر، رقیب آن در خلیج فارس نیز یک عامل است. قطر به نوبه خود و به لطف حضور دفتر طالبان در دوحه، جایی که مذاکرات بسیاری بین طرفینِ درگیری انجام شده است، در سیاست افغانستان تاثیر می گذارد.

در سال ۲۰۱۱ عربستان سعودی و قطر و امارات برای میزبانی یک دفتر سیاسی برای طالبان با یکدیگر رقابت کردند. سعودی و امارات به عنوان شرط میزبانی این گروه خواستار انصراف و کنار گذاشتن گروه القاعده از طرف طالبان و پذیرش قانون اساسی افغانستان شدند اما قطر چنین تقاضایی نکرد و دفتر سیاسی این گروه در دوحه در سال ۲۰۱۳ افتتاح شد. از آن زمان، رقابت عربستان سعودی با قطر شدت و در نهایت با قطع روابط در سال ۲۰۱۷ به اوج خود رسید. تاجایی که بیشتر برای به حاشیه کشاندن نقش قطر در افغانستان، ریاض از رئیس جمهور ترامپ خواست دفتر طالبان در دوحه را تعطیل کند.

ریاض همچنین در راستای مخالفت با طالبان و نشان دادن نقش مخالف با این گروه، از روش های مجاب کننده و تاکتیک های مصرانه ای برای وادار ساختن طالبان بهع میز مذاکره استفاده کرد. به عنوان مثال، در ژوئیه ۲۰۱۸ کنفرانسی از علما را ترتیب داد که در آن جنگ طالبان را جنگی غیر اسلامی اعلام و خواستار مذاکرات صلح شد. در مقابل، نهایتاً قطر نه تنها در پیشنهاد خود برای میزبانی دفتر طالبان پیروز شد بلکه در چندین دور مذاکرات این کشور نیز میانجیگری کرد (STONE,2018).

قطر

قطر از ابتدای تاسیس اش پیرو سیاست درهای باز بوده است که باعث قدرت، نفوذ و اعتبار آن شده است. این سیاست یا فراهم سازی قدرت ظریف با این کشور این قدرت را می دهد که گروه ها و کشورهایی با منافع متضاد را یک جا گردهم آورد و از عوامل و پدیده هایی که به ظاهر در مقابل یکدیگر قرار دارند، برای تولید و گسترش نفوذ اش در جامعه جهانی سود ببرد. قطر این بار نیز از همین مدل در پیشبرد مذاکرات صلح افغانستان کار می گیرد. این مدل به شکل قابل ملاحظه ای پر دستاورد بوده است: به گونه ای که هیئت های جمهوریت و امارت جانب هیئت قطر را نادیده گرفته نمی توانند. با آغاز مذاکرات صلح افغانستان در دوحه، حالا قطر از لحاظ حیثیت دیپلماتیکی هم طراز قدرت های بزرگ شده است(نوری،۲۰۲۰). به باور هادی میران، قطر در خیلی از بازی های سیاسی در منطقه از سودان و فلسطین گرفته تا یمن و سوریه درگیر بوده است. عبدالمتین امین، پژوهشگر مسائل خاورمیانه نیز معتقد است که قطر از دیرباز با جنبش های اسلام گرا رابطه دارد و طالبان در دوحه احساس آرامش و همسویی ارزشی و ایدئولوژیک بیشتر با این کشور می کند. از طرف دیگر، با سقوط طالبان به ویژه پس از سال های ۲۰۰۵ قطر مکانی امن برای اعضای طالبان تبدیل شد. چنانکه پس از رهایی شماری از اعضای بلندپایه طالبان در بدل رهایی یک فرد آمریکایی این افراد به قطر پناه بردند.

به عبارت دیگر، آنچه در بین کشورهای عرب منطقه بیش از همه به چشم می خورد، میانجیگری و نقش فعال قطر در میزبانی هیئت های مذاکره کننده و زدن مهر تایید بر نقش خود به عنوان عنصری برجسته در حل و فصل منازعات منطقه ای می باشد. به نظر می رسد این نقش قطر بیش از همه به دیپلماسی میانجیگرایانه و سیاست چندجانبه گرای این کشور آن هم در جهت ارتقای نقش خود به عنوان کشوری تاثیرگذار، مهم و مستقل در حل و فصل منالزعات بین المللی و منطقه ای می باشد.

 با این وجود، نقش قطر در مذاکرات صلح افغانستان هموار و بدون دردسر نبوده است. رابطه پیچیده این کشور با بازیگران قدرتمند منطقه ای همچون امارات متحده عربی و عربستان به گونه ای قطع روابط دیپلماتیک را رقم زد، ناکامی دوحه در میزبانی مذاکرات مختلف و عدم سیاست بی طرفی از مهم ترین چالش های نقش این امیر نشین در روند مذاکرات است. با این وجود، این کشور که می توان گفت هم مورد اعتماد آمریکا و هم طالبان است و تاحدی تبدیل به بازوی دیپلماتیک این گروه شده، در حال تلاش برای ایفای نقشی پر نفوذتر در روند مذاکرات در جهت رسیدن به اهداف منطقه ای است به گونه ای که تااکنون توانسته خوب بازی کند. در حالی که با وجود طول عمر مداخله و ورود امارات و عربستان در مسائل و تحولات افغانستان، تلاش آنها برای ایفای نقش در روند صلح افغانستان در مقایسه با قطر کمرنگ بوده است.

 امارت متحده عربی

 این کشور از جمله سه کشوری بود که طالبان را به رسمیت شناخت. در حالی که پس از سقوط طالبان در ۱۱ سپتامبر و تشکیل دولت افغانستان این کشور به ویژه در سال های اخیر  تلاش های زیادی برای نفوذ در افغانستان داشته اند. از ساختن مدارس گرفته تا اعزام نیرو به افغانستان. سال گذشته این کشور کمک های بشر دوستانه  در مورد مهار بیماری کووید ۱۹ در افغانستان داشت. اکنون نیز این کشور در حال تلاش برای تاثیرگذار در روند صلح می باشد. نقشی که در صورت وجود رقبایی مانند: قطر و عربستان سخت به نظر می رسد.

از دوحه تا ریاض: مسیر پرپریج و خم صلح افغانستان از کجا می گذرد؟

 منطقه چالش آفرین و بی ثبات خاورمیانه منجر به آن شده که بازیگران آن در مسائل مختلف گاهی متحد و گاهی رقیب شناخته شوند. به طور مثال، ایران، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی مدت هاست که در شناخته شده ترین میدان های نبرد خاورمیانه، از عراق و فلسطین گرفته تا سوریه و یمن با یکدیگر همکاری یا بر علیه یکدیگر فعالیت کرده اند. حال همه این کشورها امیدوارند که بتوانند حوزه های نفوذ خود را در افغانستان مجدداً برقرار کنند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی علی رغم رابطه با ایالات متحده با حفظ روابط با طالبان، به نوعی دو دوزه بازی کرده اند. وقتی قطر، عربستان و امارات خود را برای مرحله جدیدی از رقابت آماده می کنند، طبعاً رقبای زیادی خواهند داشت. بحرین و کویت که در برابر همسایگان بزرگترشان به آفتابی نشدن و ظاهر نشدن در مسائل منطقه ای معروف هستند نیز اجازه داده اند پول هایی به سمت طالبان سرازیر شود. در همین حال، عمان نیز از توانایی دیپلماتیک خود برای بازی در روند صلح افغانستان استفاده کرد(Bodentti,2020).

از طرف دیگر، طی سال های اخیر، قطر ، عربستان و امارات بیشترین تعاملات خود با افغانستان به ویژه طالبان را، با نگاه به ایالات متحده انجام داده اند. اما اکنون که سیاست گذاران آمریکایی برنامه های خود را برای خروج و عقب نشینی از افغانستان را تایید کرده اند به نظر می رسد اهداف این کشورها، از تمرکز بر ایالات متحده به سمت یکدیگر و به نوعی قدرت طلبی بیشتر در منطقه تغییر یابد.

بدین ترتیب، به نظر می رسد که عربستان سعودی از سال ها پیش به منظور مقابله با تهدید ایران و تضعیف قطر و نقش دیپلماتیک آن، درصدد ثبیت نقشی مهم و سازنده برای خود در روند تحولات افغانستان و تحکیم عنصری مثبت و سازنده از ریاض باشد. اما انچه شواهد نشان می دهد حاکی از ان است که تلاش های ریاض نهایتا چندان کارساز نبوده و قطر با آرامش بیشتری موفق شده نبض جریان مذاکرات صلح و میانجیگری در آن را به خوبی به دست بگیرد(Bodentti,2020).

با این وجود، با توجه به سابقه طولانی حضور کشورهای عربی در افغانستان و نفوذ در هر دو طرف درگیری از یک سو و تلاش های آنها برای ایفای نقش پررنگ تر در روند مذاکرات صلح کشور، جدی ترین پرسش این است که آیا کشورهای عربی می توانند در به نتیجه رساندن مذاکرات صلح افغانستان موثر باشند؟

 

منابع

۱ .نوری، ایمان(۲۰۲۰)، «قطر: بازیگر جدید در صحنه جنگ و صلح»، صبح کابل، قابل دسترس در: https://subhekabul.com/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA/qatara-new-actor-in-the-scene-of-war-and-peace/.

۲٫Bodetti ,Austin.(2020), “Which Middle Eastern Regional Power Will Afghanistan?”, https://insidearabia.com/which-middle-eastern-regional-power-will-win-afghanistan/.

۳٫STONE, RUPERT.(2018), “Can Saudi Arabia play peacemaker in Afghanistan?”, https://www.trtworld.com/opinion/can-saudi-arabia-play-peacemaker-in-afghanistan-20565.