مولوی عبدالمنان نیازی: نقش او در خشونت علیه هزاره ها تا مانعی برای طالبان در رسیدن به قدرت

۲۷ اردیبهشت(ثور)۱۴۰۰-۲۰۲۱/۵/۱۷

حضور طالبان در افغانستان برای هیچ شهروندی خوشایند نبود. اقدامات متعصبانه این گروه تندرو دینی و رهبرانشان تلخ ترین تاریخ حکومت داری را برای افغانستان رقم زد. خشونت، تبعیض های گسترده، محدودیت های افراطی و قتل های وسیع از ویژگی های بارز دوران طالبان در افغانستان است. حکومت داری که نشات گرفته از دستور های افراطی از دینِ رهبران این گروه الهام می گرفت. یکی از این رهبران «منان نیازی» بود. فردی که قتل عام گسترده مزار شریف در سال ۱۹۹۸ به دستور او صورت گرفت. دیدبان حقوق بشر نیز از نقش نیازی در قتل عام مزار شریف گزارش داده بود. چنانکه، این سازمان در گزارشی تحت عنوانِ “افغانستان: قتل عام در مزار شریف^[۱]” مواردی چون تسخیر و کنترل طالبان بر این شهر ۱۹۹۸ و قتل عام اقلیت ها و در درجه اول هزاره های شیعه در انتقام برای شکست طالبان و اعدامِ صدها نیروی این گروه را مستند ساخت. طالبان بیشتر این اعدام ها را برگردن هزاره ها انداخت و با این بهانه از آنها انتقام گرفت. بخشی از این گزارش با عنوانِ “تحریک و فتنه انگیزیِ خشونت علیه هزاره ها با فرماندهیِ نیازی” به این شخصیت طالبان اختصاص داده شده بود. طبق این گزارش، عبدالمنان نیازی ظرف چند ساعت پس از تسخیر شهر به عنوان والیِ طالبانی در مزارشریف منصوب شد و بلافاصله بر جمع آوری و قتل همه هزاره های شهر اقدام کرد. نیازی در روز دوم از تصرف مزار شریف توسط طالبان، گاهی چندین مرتبه در روزسخنرانی هایی را در مساجد سراسر این شهر ایراد می کرد که شاملِ مطالبی بود پیرامونِ تهدید به خشونت علیه هزاره ها به تلافی کشتن زندانیان طالبان در سال ۱۹۹۷، انتقاد از آنها به دلیل [شیعه بودن]، وادار ساختنِ هزاره ها به تغییر دینشان، و هشدار دادن به سایر ساکنان که اگر از هزاره ها محافظت کنند آنها نیز مجازات خواهند شد.”طبق این گزارش نیازی همچنین “شخصا بر روند انتخاب زندانیان برای انتقال نظارت داشت.” طالبان زندانیان خود را در کامیون های کانتینری میبست و دراین شرایط زندانیان وضعیت نامناسبی داشتند که امکان داشت در اثر گرما یا خفگی جان خود را از دست بدهند. به هرروی دیده بان حقوق بشر تخمین زد که بیش از ۲۰۰۰نفر، عمدتا غیرنظامی، در جریان حمله طالبان به مزار شریف کشته شدند. (ROGGIO, 2015)

در همین رابطه،احمد رشید، یکی از خبرنگاران پاکستانی، در کتابی نوشته است که در جریان قتل عام هزاره‌ها در مزار شریف، منان نیازی از طریق بلندگوی مسجد مرکزی مزار شریف، جملات [فتوای] پایین را اعلام می‌کرد: «هزاره‌ها مسلمان نیست و ما باید آن‌ها را بکشیم. یا مسلمان شوید، یا افغانستان را ترک کنید! هر جا که شما بروید، شما را دست‌گیر می‌کنیم. اگر به زمین بروید/پنهان شوید، از موهای شما کَش می‌کنیم و اگر به آسمان بروید از پاهای‌تان. شیعه‌های مزار! شما سه  انتخاب دارید؛  سنی شوید؛ ایران بروید؛ یا بمیرید».

حضور برجسته تر نیازی در ساختار رهبری طالبان

پس از مرگ ملامحمد عمر بنیانگذار و رهبر معنوی طالبان و شکاف ایجاد شده در این گروه برای رهبری، مولوی نیازی جدایی خود را از ملا هیبت الله اخوندزاده اعلام کرد. او با ملا رسول شاخه جدید گروه طالبان با عنوان « شورای عالی امارت اسلامی» را ایجاد و فعالیت های خود را در خاک افغانستان به ویژه مناطق غربی از سال ۲۰۱۵ آغاز کرد. این افراد در نخست مولوی محمد رسول را به عنوان رهبر خود برگزیدند. گروه جدید طالبان تحت سرپرستی ملا رسول، سه معاون نظامی منصوب کرده و یک معاون سیاسی: ملا باز محمد حارث، ملا منصور دادالله، ملا شیرمحمد آخندزاده، معاونان نظامی این گروه انشعابی و عبدالمنان نیازی، معاون سیاسی آن انتخاب شدند. پس از شایعه‌ی مرگ ملارسول در سال ۲۰۱۸، ملا عبدالمنان نیازی رهبری این گروه را به عهده گرفت؛ اما او (تا سال ۲۰۲۰) مرگ ملا رسول را تأیید نمی‌کند و می‌گوید که او در پیشاور پاکستان به سر می‌برد. عبدالمنان نیازی، والی پیشین هرات و بلخ در دوره‌ی طالبان و معاون سیاسی گروه انشعابی طالبان به رهبری ملا رسول از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۱۸ بوده است(شهیر،۲۰۲۰).

عبدالمنان نیازی کیست؟

 ملا (مولوی) عبدالمنان نیازی معاون شاخه انشعابی طالبان در سال ۱۹۶۸ در ولسوالی پشتون زرغون، ولایت هرات متولد شد. او معاون رهبر یک گروه منشعب از طالبان به رهبری ملا رسول بود. در زمان رژیم طالبان والی هرات و بلخ بود. نیازی در ۲۵ ژانویه ۲۰۰۱ (اصلاح شده در ۳ سپتامبر ۲۰۰۳، ۱۸ ژوئیه ۲۰۰۷، ۲۱ سپتامبر ۲۰۰۷، ۱۲ آوریل ۲۰۱۰) در لیست تحریم های سازمان ملل قرار گرفت. او پس از مرگ ملاعمر از روند انتخاب ملا منصور راضی نبود و به عقیده ی او؛ طبق قاعده و اصول اسلامی، هنگامی كه یك رهبر از دنیا می رود، شورا (مجلس) فرا خوانده می شود، سپس رهبر آن گروه منصوب می شود. در نتیجه، پس از اعلام خبر مرگ ملا عمر، نیازی با انتصاب ملا منصور به عنوان امیر و رهبر طالبان مخالفت کرد و حتی منصور را به قتل عمر متهم کرد. به گزارش هشت صبح، ملا عبدالمنان نیازی، عصر روز سه ‌شنبه، ۱۱ می ۲۰۲۱، در ساحه «کاریز مینجی» منطقه‌ ای میان مرز ولسوالی ‌های ادرسکن و گذره هرات از ناحیه سر به شدت زخم برداشت و در نهایت در تاریخ ۱۵ می ۲۰۲۱ به دلیل شدت جراحات وارده درگذشت. در این پیکار سه نفر از افراد او نیز کشته شدند.

نیازی و صلح افغانستان

با آغاز مذاکرات صلح، گروه ملا رسول از شرکت در آن اجتناب کردند و آن را تلاشی دیکته شده توسط دولت پاکستان عنوان کردند. این در حالی است که گویا این گروه منعطف تر از سایر گروه ها برای روند مذاکرات است. چنان که نیازی گفته بود که حاضر است بدون هیچ پیش شرطی مذاکره کند اما خواستار وضع قوانین اسلامی و خروج کامل نیروهای نظامی خارجی از کشور بود. چنانکه در سال ۲۰۱۶ در میان ۲۰۰ نفر از هواداران خود اعلام کرد که :« جناح وی اعتقادی به دولت ندارد اما حاضر است بدون پیش شرط مذاکره کند». همچنین او مخالف جدی مذاکرات صلح به رهبری ملا هیبت الله بود. نیازی معتقد بود که افغان ها از پیامدهای این معامله آگاهی ندارند. او در توصیف طالبان به رهبری ملا هیبت الله خاطر نشان کرد که جنگ آنها جهاد نیست. زیرا فقط اهداف پاکستان را در افغانستان اجرا می کنند و هدف آن آوردن طالبان قطر به کابل است تا آنها را به عنوان دولت آینده جایگزین کنند. به طوری که او از جامعه بین المللی، ناتو و ایالات متحده درخواست کرده است که منافع افغانستان و شهروندان را در نظر بگیرد.

او به طور دقیق تر در مصاحبه ای با روزنامه صبح کابل در سال ۲۰۲۰ در مورد روند صلح معتقد است که:« این روند سراسر اشتباه است. من هفت سال پیش گفته بودم که قطر، مایه‌ی بی‌ننگی افغانستان است. این قطر را پاکستانی‌ها برای ما جور کرده ‌اند. ما در داخل همان شورا بودیم، ما از اعضای همان طالبان بودیم. پاکستانی‌ها یک‌بار خواستند که با رهبران افغان منافع خود را در داخل خاک افغانستان با انداختن نفاق میان آن‌ها و جنگ‌های داخلی، پیاده کنند و حالا طالبان را به چندین تنظیم تقسیم کردند. سرنوشت استقلال سیاسی این طالبان را پاکستان به دست گرفت. بنا براین چند فردی که پاکستان به عنوان نماینده‌ی طالبان در قطر نشانده است، برای تمام حرف‌های شان از پاکستان دستور می‌گیرند. آن‌ها در واقع نمایندگی از پاکستان می‌کنند، نه طالبان. حتی همین پیشنهاد کاهش خشونت نیز، پیشنهاد پاکستان است؛ اما از زبان کسانی ‌که آن‌ها را به عنوان نمایندگان طالبان معرفی کرده ‌اند. این‌ها زندانی‌هایی هستند که داخل قطر آمده اند، این‌ها حتی اختیار حرف زدن خود را ندارند؛ امریکایی‌ها هم این حقیقت را می‌دانند. این مردم مکمل به دست پاکستان هستند و دولت پاکستان اجازه نمی‌دهد که گروه طالبان یک قدم خلاف خواست پاکستان پیش برود. امریکایی‌ها این را بدانند که اگر دولت ‌شان با افرادی که پاکستانی‌ها آن‌ها را به ‌عنوان نماینده‌ی طالبان معرفی کرده اند، به توافق برسند، در واقع با چند فرد پاکستانی به توافق رسیده اند. هیچ یکی از طالبان داخلی‌ای که در خاک افغانستان فعالیت دارند، آن‌ها را نماینده‌ی خود نمی‌دانند.نیازی همچنان یکی از منتقدان سیاست کشورهای ایران و پاکستان در قبال افغانستان بود. او بارها رهبری گروه طالبان را نیز به کشتار غیرنظامیان و تأمین منافع کشورهای خارجی متهم کرده بود.

ضدیت با ایران

نیازی در گذشته نیزمخالفت خود را با نفوذ ایران اعلام کرده بود؛ عاملی که به نظر در تقابل با اقدامات ملارسول. چنانچه به گفته ی مکس تیلور تحلیلگر ارشد شبکه اینتلیجنس فیوژن (intelligence fusion) در سال ۲۰۰۱ ملا رسول پس از سقوط طالبان به ایران پناهنده شد، اگرچه سپس به مقامات افغانستان تحویل داده شد. اما پس از آزادی ملا رسول شورش و نهضت خود را از سر گرفت و گزارش شده است که در ازای دریافت سلاح و بودجه با ایران توافق کرد که در مرزهای ایران دخالت نکند. به هرروی در مخالفت نیازی با ایران مشهود بود چنانچه به گزارش بی بی سی فارسی در زمان ولایت او و در پی سقوط شهر مزار شریف به دست طالبان، مقر کنسولگری ایران در این شهر هدف حمله قرار گرفت و دیپلمات‌های این کشور ناپدید شدند. بعدا گزارش شد که این دیپلمات‌ها کشته شده‌اند. ایران گروه طالبان را مسئول کشتار این دیپلمات‌ها اعلام کرد ولی این گروه در آن زمان مدعی شد که این کشتار توسط “نیروهای خودسر” انجام شده ‌است.

اما در جریان مذاکرات صلح طالبان و آمریکا در قطر، و باز نشان دادن مخالفت خود با ایران، ملا عبدالمنان نیازی براین باور بود که طالبان مستقل نیستند و کشورهایِ حامیِ طالبان در این روند مداخله می کنند تا نتیجه را به نفع خود برگردانند. چنانچه نیازی در همین راستا اعلام کرده بود “وعده هایی كه گروه هیبت الله به ایالات متحده می دهد دروغ است زیرا این گروه نمی خواهد صلح كند”. “این گروه توانایی تصمیم گیری ندارد زیرا قدرت تصمیم گیری آن به طور صددرصدی توسط ایران و روسیه کنترل می شود.” همچنین او اضافه کرده بود که “شرایطی که طالبان در گفتگوهای صلح ارائه داده اند با خواسته های مردم افغانستان سازگار نبوده و به نفع عموم و امارت اسلامی نیست.” “نمایندگان طالبان در قطر شجاعت گفتگو و مذاکره را ندارند، بنابراین چگونه می توانند در مورد آینده افغانستان تصمیم گرفته و یک دولت اسلامی ایجاد کنند؟”

عبدالمنان نیازی مانع جدی طالبان برای رسیدن به قدرت؟

با کشته شدن نیازی در هرات، به گفته ی برخی منابع به دلیل اختلافات و پیشینه ی تاریک نیازی با گروهِ اصلیِ طالبان افغانستان، جنگجویان طالبان به رهبری ملا هبت الله آخوندزاده نیازی را به دلایلی چون همکاری با امنیت ملی افغانستان و جاسوس آمریکایی ها متهم، قصد کشتن او را کرده و نیازی هدف حمله قرار دادند. همچنین نیازی با سیاست های پاکستان مخالف بود و طالبانِ تحت رهبریِ ملا منصور را “غلامان پاکستان” می خواند. اما دررابطه با اینکه نیازی به دست گروه طالبانِ افغانستان تحت رهبری هبت الله آخوند زاده ترور شد شاید بتوان این احتمال را مطرح کرد که با پیشروی مذاکرات صلح و نزدیک شدنِ طالبان به کسب قدرت آن هم به طور رسمی و در داخل پیکره ی سیاسی نظام حکومت افغانستان، طالبان تحت رهبری آخوندزاده برای از دست ندادن این فرصت به هر کاری دست می زنند، از جمله کشتن ملاعبدالمنان نیازی. چرا که وی براین باور بود پس از خروج نیروهای خارجی از افغانستان، به جنگ با حکومت پایان داده و با حکومت افغانستان کنارخواهد آمد. چنانچه در سال های گذشته نیز تمایل خود برای مذاکره با دولت وحدت ملی را اعلام کرده بود.

 همچنین، در درگیری های میان-گروهی و داخلیِ اخیر طالبان بر سر قدرت و رهبری، به ویژه با درگیری در ۶ آگوست ۲۰۱۹ بین گروه های هبت الله و ملارسول در ولسوالی گذره ولایت هرات نزدیک به ۴۰ ستیزه جو کشته و ۱۰ نفر زخمی شدند. علاوه بر کشته شدن برادر هبت الله، دو حمله دیگر به جناح وی در پاکستان موجب کشته شدن دو فرمانده در تاریخ ۱۷ و ۱۸ آگوست شد. (Omar, 2019) بدین ترتیب به نظر می رسید با تشدید اختلافات درون گروهی میان طالبان، شکاف های درونی در میان طالبان بسط یافته و با سرباز کردن اختلافات در آینده شاهد کاهش قدرت و تضعیف آنها و یا ترک طالبان از بسیاری مناطق خواهیم بود. لیکن به نظر می رسد در حال حاضر قدرت جناح طالبان به رهبری هبت الله بر جناح ملا رسول چربیده و با مشروعیت یافتن به دنبال مذاکرات صلح افغانستان، تدریجا درصدد کنار زدن رقبا هستند. نیازی آخرین رهبر شناخته شده گروه مخالف طالبان بود زیرا سایر رهبران یا کشته شده اند یا به گروه اصلی طالبان تحت رهبری هبت الله پیوستند. چنانچه به باور برخی تحلیلگران علی رغمِ تنش ها و عدم بیعتِ ملا عبدالمنان، برادر و ملا يعقوب پسر ارشد ملا عمر با رهبر جديد طالبان ملا منصور و اختلافاتی در این میان، پس از آن با بیعت خانواده ملا عمر با گروه طالبان، این گروه گامی در جهتِ سازماندهی، حفظ حیات سازمانی و انسجام بیشتر برداشته است. بنابراین شاید برداشتن آخرین مهره ی فعال در برهم زدنِ ساختار سازمانیِ در حال وحدت و قدرت یابیِ بیشترِ جناحِ اصلی طالبانِ در این زمان بیش از پیش احساس می شد. چرا که نیازی پیشتر در جریان مذاکرات طالبان و ایالات متحده توافق نامه ی دوحه را نه به نفع ملت افغانستان و نه به نفع این کشور می دانست. (saudigazette, 2020).

از طرف دیگر، شاید این شاخه انشعابی به نوعی سعی داشت با نشان دادنِ وجهی میانه رو و متعادل از خود، از یک سو پیشینه ی خشونت ورز و کشتارطلب خود را پاک کرده و از دیگر سو در برابر طالبان افغانستان دست برتر را پیدا کند، به این امید که در دید اذهان عمومی جایگزین بهتری نسبت به طالبان شاخه ی هبت الله باشد و برای صلح افغانستان پیش قدم شود. چراکه هبت الله آخوندزاده در اوایل تمایل چندانی به گفتگوهای صلح نداشت. پس ملا عبدالمنان نیازی سعی داشت خود را میانه رو تر از شاخه مستقر نشان دهد. بدین ترتیب به نظر میرسد این همان چیزیست که طالبان تحت رهبری آخوند زاده اصلا به آن تمایلی نداشته و تا آخرین نفس برای مبارزه با حکومت افغانستان و برانداختن آن می جنگد. بنابراین به باور برخی منابع، این مقاومت جناح اصلیِ طالبانِ افغانستان برای انحصار قدرت و از بین بردن موارد مهمی چون آزادی بیان و حقوق فردی، دموکراسی و صلح همان چیزیست که طالبان حتی برای به دست آوردن آن از هر سدی می گذرد؛ چه جان شهروندان بی گناه افغان باشد و چه نیروها و جناح های انشعابی ذیل گروه طالبان. بدین ترتیب شاید او بیش از هر زمان دیگر تهدیدی برای طالبان بود و برداشتنش از سر راه جناح طالبان و تلاش برای وحدت و قدرتِ بیشتر جناح طالبانِ افغانستان تحت رهبری آخوندزاده تنها گزینه بود. از طرف دیگر، او ترس بزرگی برای دیگر گروه های قومی و مذهبی جامعه همچون هزاره ها بود. حالا با مرگ او این پرسش به میان می آید که :« آیا افغانستان مکان بهتری برای شهروندانش خواهد بود؟».

منابع

-شهیر، علی شیر(۲۰۲۰)، «ملامنان نیازی: مذاکره‌کنندگان قطر نمایندگان پاکستان اند؛ نه نماینده‌ی طالبان افغانستان»، صبح کابل: https://subhekabul.com/%DA%AF%D9%81%D8%AA%DA%AF%D9%88/interview-with-mullah-abdulmanan-niyazi/.

–  ROGGIO, BILL, (2015), “Deputy emir of ‘moderate’ Taliban faction oversaw ‘massacre of thousands of Shiites’”, https://www.longwarjournal.org/archives/2015/11/deputy-emir-of-moderate-taliban-faction-oversaw-massacre-of-thousands-of-shiites.php.

– Omar, (2019), “Rifts widen within Taliban as faction claims killing of Haibatullah’s brother”, https://afghanistan.asia-news.com/en_GB/articles/cnmi_st/features/2019/08/20/feature-02.

– saudigazette, (2020), “Contradictions put question marks on US-Taliban deal”, https://saudigazette.com.sa/article/591578.

 

[۱] “Afghanistan: The Massacre in Mazar-i-Sharif”