فعالیت های فرهنگی ترکیه در افغانستان؛ امتدادی بسط یافته از مناسبات دیپلماتیک و نفوذ قدرت نرم

۲۲ عقرب (آبان) ۱۴۰۰ – ۱۳/ ۱۱/ ۲۰۲۱

ترک ها پیشینه ای هزار ساله در شبه قاره هند، پاکستان و افغانستان دارند. چنانچه از ماوراءالنهر و آسیای میانه تا بالکان و خاورمیانه، ترک ها فرهنگ، تمدن، معماری، هنر و علم را در هزاره اخیر بسط و گسترش دادند. بنابراین می توان گفت ترکیه روابط ریشه داری با کشورهای این مناطق دارد. با درنظر داشتِ قدرت نرم این کشور در عرصه بین‌المللی نیز باید گفت، پیوندهای تاریخی، مذهبی و جامعه ‌شناختی ترکیه با این ملت ‌ها مزیت بسیار ارزشمند و فوق العاده ای را برای ترکیه به ارمغان آورده است.

ترکیه، تنها کشور با اکثریت مسلمان در ناتو، مدت‌هاست که به لحاظ دیپلماتیک و سیاسی در افغانستان تأثیرگذار بوده است. با خروج ایالات متحده از افغانستان، طالبان به سرعت حکمرانیِ خود بر این کشور را آغاز کردند. به هرروی با وجود واکنش های جهانی متفاوت از منفی نشان دادن حضور طالبان، لیکن گویی پیام های متعادل و میانه ای در حال دریافت بوده و به نظر نمی رسد هیچ یک از کشور ها سر نزاع و دشمنی با طالبان داشته، بلکه در مقابل به دنبال راه نفوذی برای همکاری و همراهی با نیروهای تازه به قدرت رسیده در آینده افغانستان هستند.

به گزارش دیلی صباح، گرچه ارتش ترکیه از گذشته به عنوان یکی از اعضای ناتو در افغانستان حضور داشته است، اما افغان‌ها هرگز از حضور نظامی ترکیه در کشور خود ناراضی نبودند. بدین خاطر، برخلاف ایالات متحده و قدرت های اروپایی، مردم افغانستان با ترکیه به عنوان یک قدرت اشغالگر برخورد نکرده اند. سیاست ترکیه در افغانستان نیز با هدف حفاظت از وحدت و یکپارچگی کشور، تضمین امنیت و ثبات، بازگرداندن صلح و رفاه آن، تقویت فرآیندهای نمایندگی دموکراتیک به واسطه حذف گروه های تروریستی و جنبش های افراطی بوده است.

در راستای این اهداف، ترکیه می‌کوشد تا از طریق روابط دوجانبه با این کشور و تلاش‌هایش در ناتو و سازمان ملل، کمک‌های همه جانبه‌ای به افغانستان داشته باشد. چنانچه در همین زمینه پس از ورود طالبان به افغانستان پس از اوت ۲۰۲۱ ترکیه پیشنهادِ به دست گرفتن کنترل و تامین امنیت فرودگاه اصلی افغانستان در دوران پس از حضور آمریکا و تلاش برای ثبات و امنیت را ارائه داد. چراکه ترکیه نگران است بی ثباتی سیاسی، جنگ داخلی و تروریسم در افغانستان بر ثبات کل منطقه تأثیر منفی بگذارد.

به هر روی ترکیه به عنوان یکی از کشورهای پیشرو جهان اسلام، پذیرای هر نوع همکاری با کشورهای منطقه بوده است. ترکیه عمدتا با تکیه بر قدرت نرم خود در سیاست بین‌الملل به دنبال ثبات و صلح منطقه‌ای جهت دست یابی به جاه طلبی و قدرت نمایی های فزاینده بوده و در این مسیر مناسبات چند سویه و سیاست های متناقض نیز بخشی از واکنش های موضعی آنکارا برای زنده نگاه داشتن جریان مداخلات خود در تحولات منطقه ضمن نگه داشتن پیوندهای دیرین با بازیگران مختلف بوده است.

به گزارش وب سایت الجزیره، ترکیه نه تنها پیوندهای ریشه دار تاریخی، فرهنگی، مذهبی و قومی با افغانستان، بلکه با پاکستان -حامی اصلی طالبان- نیز ارتباط دارد. چنانچه این کشور در گذشته، چندین نشست بین دولت‌های پاکستان و افغانستان در تلاش برای بهبود گفت‌وگو بین کشورهای همسایه ترتیب داد. به طور کلی می توان گفت ترکیه به دلیل نقش غیر نظامی خود در افغانستان، روابط بهتری با طالبان نسبت به سایر کشورهای ناتو دارد.

علاوه براین آنکارا در سال های اخیر با هدف به حاشیه راندن عربستان سعودی و قرار دادن ترکیه در محوریت رهبری جدید جهان اسلام سنی، رویکردهای مختلفی در سیاست خارجی خود اتخاذ کردده است. این کشور فعالانه در درگیری‌های منطقه‌ای مانند جنگ سوریه، علیه عربستان سعودی و متحدانش موضع گرفته و در مورد مسائل مختلف، از محاصره قطر تا ترور جمال خاشقجی، سرو صدای زیادی در انتقاد از ریاض به پا کرد. به هرروی به نظر می رسد اردوغان با اصرار بر ایفای نقش اصلی در افغانستان پس از آمریکا، نه تنها خواستار به چالش کشاندن رهبری عربستان سعودی در جهان سنی-اسلامی است، بلکه قصد دارد توانایی‌ قدرت نرم ترکیه را به جامعه بین‌المللی گسترده‌تر نشان دهد. (Basit and Ahmed, 2021)

به هرروی به نظر می رسد غالب تمرکز ترکیه در زمینه مسائل فرهنگی به حوزه ی آموزش و پرورش با تمرکز بر بازسازی و فعالیت مداوم در زیرساخت های آموزشی بوده است. چنانچه چندی پیش نیز ترکیه پس از گفتگو با طالبان برای افزایش فرصت ها برای زنان در این کشور، ده مدرسه دخترانه را در افغانستان بازگشایی کرده است. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در ۵ نوامبر ۲۰۲۱ اعلام کرد که ده مدرسه از ۱۴ مدرسه دخترانه که توسط بنیاد معارف -یک سازمان دولتی ترکیه با مدیریت مجموعا ۸۰ مدرسه در این کشور- اداره می شود، بازگشایی شده است. به گفته چاووش اوغلو، او ماه گذشته با یک هیأت طالبان به سرپرستی امیرخان متقی وزیر امور خارجه موقت افغانستان گفت‌وگو کرد و در آن دیدار دولت جدید طالبان را تشویق کرد تا شمولیت همه گروه‌ها را در این کشور را پذیرفته و فرصت‌های بیشتری را برای زنان فراهم کنند.

همچنین اوایل هفته گذشته نیز گزارش شد که سازمان های بشردوستانه ترکیه کمک های غذایی را بین بیش از ۱۲۰۰ خانواده در افغانستان توزیع کرده اند و ۴۰۰۰ خانواده دیگر قرار است هفته آینده بسته های غذایی دریافت کنند. در ادامه این روابط، وزیر امور خارجه ترکیه همچنین اعلام کرد که آنکارا به یک دختر افغان که رتبه اول را در آزمون سراسری ورودی دانشگاه در افغانستان کسب کرده بود، بورسیه تحصیلی اعطا کرده است.

فرهنگ محرک نفوذ ترکیه در افغانستان؛ پیشینه ای از مناسبات فرهنگی آنکارا-کابل

جدای از مذهب مشترک، این روابط تاریخیست که دو ملت را به هم نزدیک کرده است. در دهه ۱۹۲۰ در زمان مصطفی کمال آتاتورک، بنیانگذار جمهوری مدرن ترکیه و امان الله پادشاه افغانستان، روابط دو کشور بسیار رشد کرد. امان الله نیز مانند آتاتورک اصلاح طلب و علاقمند به دنبال کردن مسیر ترکیه سکولار بود. افغانستان بعد از شوروی دومین کشوری بود که حکومت آتاتورک را به رسمیت شناخت. برنامه های آموزشی و تبادل فرهنگی ایجاد شد، افسران ارتش ترکیه در آموزش ارتش افغانستان کمک کردند و مدارس ترکی در داخل کشور ایجاد شد. مدارس افغان-ترک یکی از اقدامات فرهنگی برجسته ترکیه در افغانستان بوده است.

به طوری که ترکیه حدود ۱۱۰۰ پروژه در افغانستان داشته که بیش از ۱۰۰ مکتب را در افغانستان ساخته و پروژه های مهمی از جمله ساخت یک بیمارستان در هرات را نیز برعهده داشته است. علاوه بر این، ارائه کمک های غذایی به هزاران خانواده در شمال فاریاب، ارائه کمک های فنی به کشاورزان در ولایت هرات و افتتاح مرکز تحقیقاتی برای شاعر و عارف مولانا جلال الدین رومی در دانشگاه پروان از دیگر فعالیت های ترکیه در افغانستان است. همچنین، بین سال های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۶، ۱۲۶ شرکت ترکیه ای در ۶۲۷ پروژه ساخت و ساز به ارزش ۶ میلیارد دلار در افغانستان فعالیت داشتند. (Gençtürk, 2021 )

ترکیه تا دهه ۱۹۶۰ از جایگاه بالایی در افغانستان برخوردار بود. از سال ۲۰۰۲ و با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه این کشور درصدد نفوذ خود در افغانستان بود. در واقع نشانه های زیادی وجود دارد مبنی بر اینکه ترکیه همواره سعی کرده نقش خود را در افغانستان جنگ زده از طریق فعالیت های دیپلماتیک، سیاسی، نظامی و فرهنگی افزایش دهد. گستره و مقیاس منافع ترکیه در افغانستان بیانگر دگرگونی سیاست خارجی ترکیه در سال های اخیر در افغانستان بوده است. به گونه ای که جدا از تلاش های سیاسی این کشور در امور افغانستان، فعالیت های فرهنگی نیز نقش مهمی در نفوذ ترکیه در افغانستان در دو دهه اخیر داشته است. پس از تشکیل حکومت وحدت ملی نیز، روابط افغانستان و ترکیه وارد مرحله جدیدی شد. چنانچه اردوغان یک ماه پس از تشکیل حکومت وارد افغانستان شد.

می توان گفت فعالیت آموزشی و فرهنگی ترکیه با هدف تحکیم و تبلیغ تصویری مثبت از ترکیه در خارج از کشور بوده است. آنکارا تصمیم گرفت در آغاز مشارکت خود در این کشور، افغانستان را به مرکز همکاری های توسعه ای خود تبدیل کند. بین سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۵، آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه با عنوان تیکا (TİKA)، که با انجمن همکاری‌های بین‌المللی آلمان (GIZ) قابل مقایسه است، بیش از ۸۰۰ پروژه -بیش از نیمی از آنها در زمینه‌های آموزشی و بهداشتی- را اجرا کرد. بدین ترتیب حداقل تا چندی پیش تیکا در موقعیت خوشایندی قرار داشت؛ چنانکه بیش از ۱۰۰,۰۰۰ کودک را قادر به کسب آموزش های اولیه و بیش از پنج میلیون افغان را قادر به دسترسی برای مراقبت های پزشکی ساخت. با این حال، فعالیت در زمینه های آموزشی و فرهنگی ترکیه نه تنها بر این اهداف متمرکز است، که به یک معنا جهانی نیز هستند، چرا که تلاش می کند تا روابط ویژه ای بین مردم هر دو کشور برقرار کند.

علاوه بر این، ترکیه سالانه ۵۰۰ بورسیه تحصیلی به کسانی که مایل به ادامه تحصیل در ترکیه هستند اعطا کرده و تنها کشوری بوده که علاوه بر هندوستان، تعداد زیادی از دانشجویان افغان را می پذیرد. ترکیه در کنار پذیرش دانشجو از افغانستان، اقدام به تشکیل چند مدرسه ترک زبان با عنوان مدارس «افغان-ترک» در شمال افغانستان کرد. با فروپاشی رژیم طالبان در سال ۱۳۸۰، فرصت های جدیدی برای افزایش شمار این مدارس در افغانستان فراهم شد. به گونه ای که این مدارس در کابل، مزارشریف، شبرغان و هرات و قندهار فعالیت کردند».

تا آنجا که به مذهب مربوط می شود، تیکا ده ها مسجد و مقبره افراد شاخص و متدین را بازسازی یا نوسازی کرده است. سرمایه گذاری هایی از این دست با استقبال خوبی از سوی مردم افغانستان مواجه می شد و مشاركت تركيه در ساير مناطق نيز با جهت گيري موضوعي مشابه با كار فرهنگي و آموزشي آن در افغانستان مشخص مي شود. برای تیکا، این بدان معنی بود که خود را کاملا با ایده ها و اعتقادات اشاعه شده توسط حزب حاکم عدالت و توسعه (AKP) همسو می کند، که به نوبه خود بر انتخاب شرکای همکار ترکیه آنها تأثیر زیادی می گذارد. همچنین در افغانستان، تیکا با بنیاد دولتی دیانت ترکیه (Türkiye Diyanet Vakfı) همکاری داشته اشت.

احتمالا پویاترین فعالان جامعه مدنی ترکیه در افغانستان به جنبش به اصطلاح گولن (یا جنبش خدمت یا هیزمت) وابسته هستند. مدارس گولن از شهرت بسیار خوبی برخوردار هستند و همچنین والدین نخبگان کشور را جذب می کنند. آنها علاوه بر زبان انگلیسی، زبان ترکی را در سطح بسیار بالایی آموزش می دهند که این اقدامات همگی مستقیما به نفع چشم انداز اقتصادی و سیاسی ترکیه در آینده است. فعال ترین اعضای جنبش گولن به طور داوطلبانه در افغانستان خدمت کرده اند. (Sey and Seufert, 2016: 3-4)

همچنین یکی دیگر از انجمن های فعال در این زمینه می تواند انجمن «همبستگی و همدردی با پناهندگان افغان در ترکیه» باشد که پناهندگان افغان را در ترکیه جذب و آموزش می دهد و حتی معلمان ترک را برای آموزش دانش آموزان و اعزام آنها به المپیادهای علمی به افغانستان می فرستد. بنابراین، این فرصت برای دانشجویان افغان وجود دارد تا آموزش و تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی با سفر به ترکیه تکمیل کنند. با این حال، یکی از مهم ترین تلاش های دیپلماسی فرهنگی ترکیه در افغانستان، پروژه مرمت آرامگاه جلال الدین محمد رومی بوده است. در همین راستا، ترکیه قصد داشت دانشکده ای به همین نام در آنجا در افغانستان تأسیس کند. همچنین سریال های ترکی به عنوان قدرت نرم دیپلماسی ترکیه به شمار می روند و رشد آنها نمونه ای موفق برای جهانی شدن فرهنگی بوده و پیامدهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را به دنبال دارد. (Hajimineh et al, 2021: 160-162)

اما در راستای فعالیت های فرهنگی ترکیه طی یکی دوماه اخیر از روی کار آمدن مجدد طالبان، به گزارش میدل ایست مانیتور در تاریخ ۹ نوامبر ۲۰۲۱، بیرول آک‌گون، رئیس بنیاد معارف ترکیه در گفتگو با خبرگزاری آناتولی، اشاره کرد که پیشرفت چشمگیری در مکاتب متوسطه و دبیرستان حاصل شده است و در اکثر مکاتب معارف، دانش آموزان به مدرسه بازگشته اند. وی در مورد تحولات سیاسی اخیر در کشور گفت که آنها با یک قرارداد بین دولتی که حدود سه سال پیش بین ترکیه و افغانستان امضا شد، مکاتب را در افغانستان به دست گرفتند و با افزایش ظرفیت و کیفیت مکاتب به فعالیت خود ادامه می دهند. به گفته آک‌گون “بنیاد معارف ترکیه حدود ۶۵۰۰ دانش آموز و مکتب در ۱۹ پردیس آموزشی در سطوح مختلف… در شهرهای مختلف مانند کابل، هرات، جلال آباد، مزار شریف، قندهار، میدان وردک، آقچه و شبرغان مختلف دارد. و برخی از این مدارس مدارس جداگانه برای دخترانه هستند.”پس از سقوط حکومت سابق، مکاتب دخترانه هرات از صنف هفتم تا دوازدهم برای بیش از دو ماه تعطیل بود، اما همه آنها هفته گذشته بازگشایی شدند. این در حالی است که در بیشتر ولایات کشور مکاتب متوسطه برای دانش آموزان دختر همچنان تعطیل است.

همچنین می توان گفت تحت حکومت اردوغان، ترکیه نفوذ خود را در جنوب آسیا و از طریق رسانه ها و صدور فرهنگ از طریق صنعت فیلم سازی نیز افزایش داده است. درام ‌های ترکی در پاکستان و افغانستان به فیلم ‌های پرفروش تبدیل شده و به تغییر افکار عمومی به نفع ترکیه کمک کرده اند. رسانه های افغانستان سال هاست میزبان فیلم های ترکی است. این در حالی است که قبل از این سینمای هند نقش برجسته ای در میان مردم افغانستان داشت. اما در چند سال اخیر، سینما ترکیه و حضور فیلم های ترکی در رسانه های افغان نقش پررنگی داشته است.
در کنار این مسئله برگزاری نمایشگاه های مختلف در طی سال های اخیر از روابط دوستانه و مشترکات فرهنگی، استقبال از آموزش زبان ترکی در میان جوانان افغان و اعطای بورسیه های تحصیلی بسیار به نخبگان افغان توسط دولت ترکیه از مواردی است که در راستای فعالیت های فرهنگی ترکیه قابل توضیح است.

بدین ترتیب می توان گفت تیکا، وزارت گردشگری و فرهنگ، وزارت امور خارجه، تی آر تی، بنیاد یونس امره، آژانس سرمایه گذاری و حمایت، دفتر اطلاعات از رسانه ها و سایر نهادها، همراه با سایر نهادها مانند سازمان های غیر دولتی، سازمان های امداد و نجات، حقوق بشری، بنیاد ها، دانشگاه ها، رسانه ها و دیگر بازیگران جامعه مدنی همگی در دیپلماسی عمومی ترکیه فعال هستند.

فعال گرایی ترکیه در آموزش نیروهای نظامی افغان و تیم های بازسازی ولایتی

همچنین لازم به ذکر است یکی از مهمترین فعالیت های ترکیه آموزش سربازان افغان بوده است. تیکا دبیرستان نظامی کابل را که در سال ۱۹۳۳ توسط دولت ترکیه تأسیس شده بود، مجددا فعال و توسعه داد. ترکیه در طی بیست سال گذشته در کنار نفوذ سیاسی در تلاش بوده است تا فعالیت های فرهنگی بسیاری را در افغانستان انجام دهد. در واقع، ترکیه این فرصت را برای دانشجویان پلیس زن افغان فراهم کرد تا آموزش ببیند. به طوری که تا سال ۲۰۱۸ ترکیه نزدیک به ۵۴۰۰ دانشجوی پلیس افغان از جمله ۱۳۰۰ دانشجوی زن را آموزش داده است. (Gençtürk, 2021)

همچنین ترک ها تیم های بازسازی ولایتی وردک و جوزجان را اداره می کردند. تیم بازسازی ولایتی در وردک در ۱۲ نوامبر ۲۰۰۶ و تیم بازسازی ولایتی با مدیریت هماهنگ کننده ی ترکیه در جوزجان در ۲۱ جولای ۲۰۱۰ تاسیس شد و این تیم با آژانس بین المللی همکاری و توسعه ترکیه (مشابه آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده) همکاری و بیش از ۲۰۰ پروژه را انجام دادند. هدف اعلام شده آن تمرکز بر پروژه های فرهنگی-اجتماعی بوده که می توانست برای مردم افغانستان در زمینه های آموزش، بهداشت و زیرساخت ها با هدف ارتقای کیفیت زندگی آنها سودمند باشد.

این پروژه ها شامل بازسازی و ساخت مدارس، بیمارستان ها و مساجد، انجام بررسی و بازرسی های بهداشتی برای افرادی ساکن دور از مراکز شهر، آموزش زنان افغان برای قابله یا پرستاری، ساخت یک مجتمع ورزشی در دانشگاه کابل، آموزش نیروهای پلیس و نظامی افغان، آموزش قاضی، دادستان و شهردار، و ساختن جاده ها، پل ها و چاه های آب، و یک تیم عملیات ویژه پلیس و یک تیم آموزشی و مشاوره ای پلیس بود. (Kaya, 2013: 24)

به هر حال می توان گفت پس از تسلط طالبان بر افغانستان در ۱۵ اوت، بسیاری از کشورها پرسنل دیپلماتیک و سفارت های خود را از این کشور تخلیه و روابط خود را متوقف کردند؛ اما ترکیه تنها کشور عضو ناتوست که به حضور دیپلماتیک خود در افغانستان ادامه داده و مذاکرات متعددی با دولت جدید انجام داده است. هر چند ترکیه تمام قد در برابر ورود مهاجرین افغان به کشور خود ایستاده و در این راستا ساخت دیوار مرزی خود با ایران را تسریع ساخت؛ اما به هر حال به نظر می رسد ترکیه قصد دارد موضعی میانه را اتخاذ کرده و از یک سو همچنان به اشاعه ی نفوذ خود در منطقه با توسل به دیپلماسی و قدرت نرم و از سوی دیگر تمدید مداخلاتِ سیاسی نظامی جاه طلبانه به منظور رهبری امنیتی سیاسی خود در منطقه ادامه دهد. به هرروی روابط میان کابل و آنکارا فراتر از آموزش نظامی بوده و امروزه نیز ترکیه برای جای دادن خود در دل تحولات افغانستان بیش از پیش مصمم بوده و برای تعاملات با رهبران جدید نیز ابایی ندارد؛ شایدکه همین بی پروایی ترکیه را به قدرت منطقه مبدل سازد.

بنابراین، در دنیای کنونی امروز که قدرت سخت افزاری به تنهایی پاسخگوی منافع ملی کشورها نیست، تمامی بازیگران دولتی به درستی متوجه شده اند که در کنار ابزارهای سخت، استفاده از قدرت نرم نه تنها موثر، بلکه الزامی است. ترکیه نیز باتوجه به سابقه تاریخی اشتراکات فرهنگی در منطقه، قرابت های نژادی، دینی و مذهبی و به عنوان یکی از کشورهای قدرتمند منطقه و جهان اسلام و با درنظر گرفتن نیل به رهبری جهان اسلام فعالیت های فرهنگی در افغانستان را گزینه مناسب و کمتر هزینه بری برای گسترش نفوذ خود در منطقه می داند.

منابع:

– Basit, Abdul and Ahmed, Zahid Shahab, (2021), “Why Turkey wants to be in charge of securing Kabul airport”, https://www.aljazeera.com/opinions/2021/8/2/why-is-turkey-eager-to-remain-in-afghanistan-after-the-us-exit
– Gençtürk, Ahmet, (2021), “A history of fraternal Turkish-Afghan relations”, https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/a-history-of-fraternal-turkish-afghan-relations/2342587
– Hajimineh, Rahmat ; Dehghani, Reza and Mohammadkhani, Fariborz, (2020), “Explaining Turkey’s Cultural Diplomacy in Afghanistan during the AKP Era”,Iranian Review of Foreign Affairs, Vol. 11, No. 1
– Kaya, Karen, (2013), “Turkey’s Role in Afghanistan and Afghan Stabilization”, MILITARY REVIEW
– Sey, Cem and Seufert, Günter, (2016), “Turkey in Afghanistan, A Successful Stakeholder, But a Difficult Partner”, SWP Comments 28