بازگشت طالبان به قدرت : صنعت چاپ و نشر افغانستان در مسیرفراموشی و انزوا؟

۱۸ آبان ۱۴۰۰-۲۰۲۱/۱۱/۹

تصرف طالبان بر افغانستان پس از خروج نیروهای خارجی از این کشور امیدها را نابود و ناامیدی گسترده ای را خلق کرد. به گونه ای که کنترل این گروه تندرو بیم هایی را از آینده نامبهم برای شهروندان افغانستان ایجاد کرده. چنانکه طبق آمارهای سازمان های بین المللی حدود نیم میلیون افغان کشور را ترک خواهند کرد. این در حالی است که طالبان وعده حکومت معتدل تری را داده اند. اما از زمان حاکمیت این گروه تاکنون هیچ نشانه روشنی مبنی بر عملی شدن وعده های طالبان پس از گذر بیش از دو ماه وجود ندارد. اما در این میان آنچه در این وضعیت، شرایط دشوار  اما فراموش شده ای قرار گرفته است، وضعیت بازار نشر در افغانستان است. این در حالی است که در سال های اخیر تلاش هایی زیادی از سوی فعالان فرهنگی برای به رونق درآوردن بازار نشر کتاب در افغانستان صورت گرفت. مسیری که اکنون به نظر می رسد آینده روشنی را نخواهد داشت و با محدودیت های زیادی مواجه می شود. در نتیجه این شرایط یک سرخوردگی عمیقی را در میان تمام فعالان فرهنگی ایجاد کرده است.

به عبارت دیگر، با روی کار آمدن طالبان و نگرانی مردم برای آینده نامعلوم افغانستان تحت حکومتِ گروهی بنیادگرا با احکام سخت گیرانه، شاید بتوان گفت اوضاع و احوالِ حرکت های اجتماعی و چشم اندازِ فعالیت های مدنی-فرهنگی در سایه ی شرایط امنیتی و سیاسیِ بی ثبات و متزلزل جاری نیز با ابهام و تیرگی همراه گردید. اما وضعیت برای صنعت چاپ، و فعالیت در حوزه ی نشر و انتشارات نیز در افغانستان با رکود و وقفه ای از نامشخص بودن موازین و دستورالعمل های چاپ کتب، مجلات، نشریات و همچنین روزنامه ها همراه شد. افغانستان که طی دو دهه ی گذشته و کسب دستاوردهایی بسیاری در زمینه آزادی بیان و قلم و همچنین توسعه و ارتقای صنعت چاپ و نشر آثار، زمینه را برای پرورش نویسندگان و روزنامه نگاران از یک سو، و گسترش فرهنگ مطالعه و انتشار کتب، مجلات و رونامه ها مساعد ساخته بود، اکنون حقوقِ مرتبط با این صنعت و اصحاب آن در هاله ای از فراموشی و سردرگمی قرار دارد. به گونه ای که وضعیت انتشارات افغانستان در شرایط نامساعدی قرار داشته و مدیران انتشارات، سردبیران و نویسندگان، و بسیاری از اصحاب فرهنگ و قلم در حال خروج از کشور و ترکِ تمامیِ زحماتِ دیرین خود طی دو دهه بوده اند.

 نگاهی  به پیشینه ی تاریخ نشر و انتشارات در افغانستان

تاریخچه ورود اولین ماشین چاپ به افغانستان را می توان به سال ۱۸۷۳ و در زمان سلطنت امیر شیرعلی خان یافت، زمانی که سید جمال الدین افغان از هند یک دستگاه چاپ سنگی درخواست کرد. این امر آغازگر انتشار چندین نشریه و روزنامه در سال های بعد شد. بخش رسانه های مستقل در اواخر دهه ۱۹۴۰ راه اندازی شد اما تنها به روزنامه ها محدود شد. این تجربه در سال ۱۹۵۳ به پایان رسید، یعنی زمانی که محمد داوود خان نخست وزیر شد و دستور تعطیلی روزنامه های مستقل را صادر کرد. قانون اساسی ۱۹۶۴ افغانستان و قانون مطبوعات/انتشارات ۱۹۶۵ با اصرار بر تأمین آزادی مطبوعات، اما در محدوده حفظ منافع دولت اعم از سلطنت، اسلام و نظم عمومی، روند سکوت و خاموشی را معکوس می کرد. این دوره از آزادی نسبی زمانی پایان یافت که محمد داوود کودتایی را رهبری کرد که نظام سلطنتی کشور را سرنگون کرد. پس از آن، برای سه دهه، رسانه های مستقل تحت محدودیت های شدید قرار گرفتند. در این دوره، کتاب های درسی و نشریاتِ عمدتا مکتوبِ دولتی در دسترس بودند. از آغاز جنگ داخلی در سال ۱۹۷۸ تا زمان حکومت طالبان، تقریبا تمام کتابفروشی ها و انتشارات به جز دو روزنامه دولتی، انیس و هیواد، توقیف شدند. در دوران حکومت طالبان، علاوه بر انیس و هیواد، انتشارات اعظم و امیری باقی ماندند که تنها به عنوان کتابفروشی فعالیت می کردند، اما تا سال ۲۰۰۱ وارد کار چاپ در افغانستان نشدند.

پس از سقوط رژیم طالبان در سال ۲۰۰۱ در کنار امید ایجاد شده برای ساختن فردایی بهتر،  روند باسازی این کشور با حمایت جامعه جهانی آغاز شد.  بسیاری از بخش های کشور در این فضا دوباره جان گرفتند و شروع به فعالیت کردند. در میان صنعت نشر و چاپ کتاب نیز آغاز به فعالیت کرد. هرچند این فعالیت ها در ابتدا بسیار کمرنگ بود. چراکه عمده کتاب های افغانستان وارداتی و امکانات لازم برای نشر کتاب وجود نداشت اما به مروز زمان جان گرفتند. به طوری که در سال ۲۰۱۰ به رهبری دکتر اجمل اعظم، انجمن ناشران تشکیل شد. پس از آن در نمایشگاه کتاب سال ۱۳۹۰ در تهران، به عنوان اولین تجربه، افغانستان حضور پیدا کرد که بعداز آن غرفه افغانستان در سال های بعد در نمایشگاه تهران حضوری پررنگ داشت. بعدتر در سال ۲۰۱۴ در نمایشگاه کتاب فرانکفورت افغانستان دومین حضور خود را رقم زد.  با این حال در دهه اخیر این وضعیت به مراتب بهتر شد.به گونه ای که در سال ۲۰۱۴ صنعت چاپ و نشر در افغانستان تقریبا ۵۰۰ درصد رشد داشت و حدود ۳۵۰۰ عنوان در کشور منتشر شد که شامل کتاب های کودکان و کتاب هایی مانند روزنامه نگاری، پزشکی، علوم، زبان، ادبیات و شعر به زبان های دری، پشتو انگلیسی منتشر شد.

همچنین، افغانستان شاهد ظهور گسترده شرکت های انتشاراتی خصوصی بود. به گفته وزارت اطلاعات و فرهنگ، حدود ۱۰۰ موسسه انتشاراتی خصوصی در افغانستان ثبت شد. از زمان «رونق کتاب»، شرکت‌ها توانسته‌اند هزاران عنوان را در مورد موضوعات مختلف از نویسندگان افغان منتشر کنند. همزمان، مؤسسات انتشاراتی در فروش نشریات خارجی و پرفروش‌ ترین ها موفق بوده‌اند که سپس به دری و پشتو ترجمه می‌شدند. صنعت نشر افغانستان نیز مورد توجه و تحسین بین المللی قرار گرفته است و در سال ۲۰۰۸ به عنوان یکی از کشورهای دارای بخش های برتر نشر در میان کشورهای منطقه شناخته شده است. ناشران برجسته کابل بیان می کنند که بیش از ۵۰ درصد مشتریان آنها را دانشجویان دانشگاه تشکیل می دادند که برای دروس خود کتاب خریداری می کنند. مشتریان باقیمانده نیز خوانندگانی هستند که در درجه اول از آثار ادبیات، سیاست، روانشناسی و زندگی نامه ها استفاده می کنند.

بازار نشر  و دشواری های آن در فضای جنگ زده افغانستان

تا سال ۲۰۱۴، بخش نشر شاهد رشد بی‌سابقه‌ای بود و خوانندگان کتاب‌های جدید را با سرعت زیادی استفاده و تقاضا می‌کردند. این ها همه در حالیست که در ۵ سال گذشته، تعداد فزاینده ای از کتاب ها در قفسه های فروشگاه ها به حال خود رها شده و مشتریان عادی نیز دیگر به دلیل نگرانی های امنیتی و بی ثباتی اقتصادی ناپدید شدند.

 به باور برخی ناقدان این حوزه، تشدید این موضوع عدم نظارت بر قوانین کپی رایت در افغانستان است. اگرچه مقررات سختگیرانه ای وضع شده است، ناشران اغلب متوجه می شوند که روند قانونی حفاظت از مالکیت معنوی به بن بست خورده و شاهد نقض قوانین بوده ایم. اقبال اعظم، مدیرمسئول انتشارات اعظم نیز در همین مورد ابراز نارضایتی کرده و معتقد است: «وقتی کتابی را منتشر می‌کنیم، نسخه‌های غیرقانونی آن یا در داخل کشور چاپ می‌شوند یا از پاکستان وارد می‌شوند و با قیمت پایین‌تری وارد بازار می‌شوند. بدون اجرای صحیح مقررات کپی رایت، وضعیت نویسندگان و همچنین ناشران هرگز بهبود نخواهد یافت.» همچنین، یکی دیگر از نگرانی های نظارتی که ناشران با آن مواجه هستند مالیات های وضع شده توسط دولت بوده است. کاغذ چاپِ وارداتی، هر کتاب فروخته شده و کارخانجات انتشارات آنها همگی مشمول نوعی مالیات هستند. و همچنین می توان گفت مانند هر صنعت دیگری، شیوع ویروس کووید ۱۹ به شدت بر بخش انتشارات تأثیر گذاشته است. به دلیل تعطیلی کتابفروشی ها و بازارهای فیزیکی، سود در طول قرنطینه به نصف کاهش یافت.(Airan,2021).

بدین ترتیب پیش از این نیز به به نظر می رسید مشکلاتی پیش روی نویسندگان و همچنین ناشران وجود داشت، من جمله اینکه هر دوی آنها به شغل خود اعتماد ندارند. زیرا قانون کپی رایت روشنی وجود ندارد و همچنین دولت افغانستان به نویسندگان و حق نشر اهمیتی نمی دهد. به باور برخی، یکی از مشکلات بزرگ صنعت نشر کتاب در افغانستان، فقدان ساختار مناسب است، نشر کتاب حق انحصاری دولت بود و در نتیجه ایدئولوژی رسمی بیش از پیش بر کار چاپ و انتشار تسلط داشت. در عصر جدید، علیرغم این واقعیت که زمینه هایی حقوقی برای آزادی نشر وجود داشت که در قانون اساسی افغانستان تضمین شده است، اما معمولا انتشارات فاقد تولید کلی هستند. همچنین، دولت سرمایه‌گذاری های لازم را برای نشر انجام نداده و در واقع دولت به صنعت کتاب اهمیتی نمی‌ داد. بدین ترتیب شاید بتوان گفت هرگز شیوه و سیستم توزیع عالی که بتواند مراحل مختلف تولید کتاب را از ابتدا تا انتشار و عرضه را شامل شود، وجود نداشته است(Ghorzang,3:2021). اما پس از ظهور مجدد طالبان در اواسط اوت ۲۰۲۱ این روند رو به وخامت گذاشت و با شدتِ فزاینده شرایط انتشارات کشور با سدِ حظور و نفوذ احکام سخت گیرانه طالبان مواجه شد.

چنانکه، به گزارش سایت ادبی بانگ، در هفتاد و سومین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت (۲۸ مهر تا ۲ آبان ۱۴۰۰ – ۲۰ تا ۲۴ اکتبر ۲۰۲۱)، نشر اعظم به مدیریت یلدا عباسی در غرفه افغانستان به نشانه نگرانی از وضع آزادی‌های مدنی در افغانستان بعد اشغال مجدد این کشور توسط طالبان کتابی عرضه نکرد. غرفه نشر اعظم با این اعلان «امسال هیچ کتابی وجود ندارد (No books this year)» خالی بود. انتشارات اعظم تنها انتشاراتی بود که از افغانستان در نمایشگاه بین المللی کتاب فرانکفورت شرکت کرد و هفتمین سال حضور آن در نمایشگاه فرانکفورت بود. اما امسال برای دکتر اعظم تفاوت ناخوشایندی داشت. او مجبور شد سه ماه پیش به انتشارات دستور توقف دهد؛ زمانی که طالبان در ۱۵ اوت به قدرت بازگشتند، و قبل از آن دکتر اعظم، «به دلیل تهدیدهای جدی ناشی از حضور طالبان» افغانستان را به مقصد کانادا ترک کرد.

 با بازگشت طالبان، بازار نشر در افغانستان کاملا متوقف شده است. قدرت گرفتن طالبان در افغانستان بین سال‌های ۱۹۹۶ و ۲۰۰۱ تأثیر بدی بر افغان‌ها داشت. در آن دوره، مردم افغانستان به شدت مورد آزار و اذیت طالبان قرار گرفتند که الگوهای سخت گیرانه و دگمی از زندگی را به شهروندان تحمیل کردند. در دوره طالبان، آنها کتابخانه های سراسر افغانستان از جمله کتابخانه ملی در کابل را تخریب کردند. اگرچه دکتر اعظم افغانستان را ترک کرد و کار این انتشارات متوقف شد، اما وی با عدم ارائه ی هیچ کتابی در غرفه ی افغانستان قصد داشت پیام خود را به گوش جهانیان برساند: «من می خواستم به دنیا نشان دهم که شاید ما تنها کشوری باشیم که کتاب در آن هیچ ارزشی ندارد، بنابراین ما پلتفرم خود را به عنوان یک نماد طراحی کردیم». همچنین مدیر انتشارات اعظم در مصاحبه با تاتس گفته بود: «ما هنوز زنده‌ایم. تقصیر ما نیست که کتاب‌هامان نمی‌توانند اینجا باشند. کتاب‌ها نماد آموزش و فرهنگ هستند. حتی اگر ناپدید شوند: ما هنوز هستیم. ما عاشق کتاب هستیم، به فرهنگ اعتقاد داریم، بنابراین باید اینجا حضور داشته باشیم. ما می‌خواهیم به مردم جهان نشان دهیم که غمگین‌ایم.» به گفته دکتر اعظم، صنعت نشر در افغانستان در سال ۲۰۰۱ آغاز شد؛ اولین چاپخانه ای که شروع به کار کرد در همان سال بود و در بیست سال گذشته بیش از ۱۵۰ چاپخانه، حدود ۷۰ موسسه انتشاراتی و بیش از ۱۰۰۰ کتابخانه منتشر شده است. سالانه ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ کتاب جدید شامل کتاب های ترجمه شده از زبان های خارجی وجود داشت. این جریانات برای دکتر اعظم بسیار ناراحت کننده به نظر می رسد، زیرا حدود ۱۱۰ کارمند شغل خود را از دست دادند و پس از چاپ حدود ۴۰۰۰۰ کتاب در روز، چاپ کتاب متوقف شده است. اما باید گفت از میان کتاب ‌فروشان در ولایات مختلف افغانستان، این یک تصویر جدید و متأسفانه واقعی از عرصه فرهنگی در افغانستان است.(Al-Jami,2021).

از سوی دیگر می توان به وضعیت نا به سامان کتاب فروشی ها و مراکز فرهنگی اشاره کرد. پل سرخ، منطقه ای در حوزه سوم امنیتی کابل، به داشتن کتابفروشی ها، کافه های مدرن و انجمن های فرهنگی شهرت داشت به گونه ای که به پاتوق فرهنگیان معروف بود. اکنون با تحولات جدید در افغانستان، این منطقه به تدریج اهمیت فرهنگی خود را از دست می دهد. برخی کتابفروشی ها، نشریات و کافه ها تعطیل شده و برخی دیگر مانند گذشته روال پرسودی ندارند. در خیابان ها و قهوه خانه های پل سرخ نیز همچون گذشته هیچ نشانه ای از فعالان فرهنگی دیده نمی شود. طالبان این روزها یک پاسگاه در نزدیکی این چهارراهی ایجاد کرده اند. بازار ملی، یک مرکز کتاب بسیار برجسته در کابل، در غرب این چهارراه قرار دارد. اما اکنون هیچ فردی جلوی بازار دیده نمی شود، مگر پیرمردی که به رانندگان برای پارک کردن و یا سوار کردن مسافران کمک می کند. این منطقه پیش از ظهور طالبان یکی از معتبرترین و معروف ترین مراکز فرهنگی و تجمیع فرهنگیان کابل بود. با این حال اکنون برخی از کتابفروشی ها بدون بازدیدکننده و/یا مشتری، همچنان باز و سایرین تعطیل هستند.

 ناصر مقصودی، مدیر انتشارات کتاب مقصودی، می گوید که هشت انتشاراتی از انجمن کتابستان در ۴۰ روز گذشته مغازه های خود را تعطیل کرده اند. وی گفت: این انجمن حدود ۱۵ عضو داشت که شامل انتشارات کتاب و کتابفروشی ها می‌شد. پنج انتشارات و سه کتابفروشی تمام وسایل خود را جمع و دفاتر و مغازه های خود را تخلیه کرده اند. به گفته مقصودی، برخی برای فرار از بلاتکلیفی و هزینه های اجاره، مغازه ها را تخلیه کردند. با روی کار آمدن طالبان، نشر کتاب و کتابفروشی ها در وضعیت بدی قرار گرفتند. مدیر انتشارات مقصودی می گوید مدارس و دانشگاه ها شروع به کار کرده اند اما مردم دیگر کتاب نمی خرند. انتشارات مقصودی ۲۰ سال پیش تاسیس شد. از آن زمان تاکنون حدود ۱۶۴ عنوان کتاب منتشر کرده است. ناصر مقصودی می گوید دانشجویان مهم ترین مشتریان او بودند. اما اکنون که وضعیت اقتصادی و روحی-روانی آنها خوب نیست دیگر کتاب نمی خرند. او گفت: «ما امیدوار بودیم که کسب و کارمان پس از محدودیت‌های کووید-۱۹ رونق بگیرد. اما تحولات جدید ما را در هاله ای از ابهام قرار داده است.» مقصودی اخیرا کتاب دکتر امین احمدی را با عنوان «صلح افغانستان: جدال جمهوریت و امارت» منتشر کرده است. به گفته مقصودی حداقل ۱۵ کتاب دیگر آماده چاپ است اما وی نتوانسته پول کافی برای انتشار این کتاب‌ها داشته باشد. انتشارات مقصودی در سال ۱۳۸۱ با امید به کمک به آینده کشور تأسیس شد اما اکنون در شرایط نامشخص و ناخوشایندی به سر می برد. وی افزود: متأسفانه ناشران در یک محیط آسیب پذیر زندگی می کنند. اگر وضعیت ادامه پیدا کند، شش ماه بعد یک انتشارات برجسته کتاب تعطیل می شود.(Haidari,2021).

بنابراین، اکنون با روی کار آمدن مجدد طالبان در قدرت باتوجه به ماهیت متعصبانه و تجربه تلخ رفتار این گروه با فعالیت های فرهنگی، شرایط دشواری برای ادامه فعالیت بازار نشر و چاپ کتاب به وجود آمده است. چنانکه غرفه افغانستان امسال در نمایشگاه بین المللی کتاب فرانکفورت در آلمان هیچ کتابی برای عرضه نداشت. بسیاری از انتشارات ها فعالیت خود را محدود و یا هم متوقف کرده اند. دوم ماهیت افراطی این گروه و نگاه آن ها به مسائل فرهنگی قطعا بر نوع کتاب های چاپ شده در کشور تاثیرگذار خواهد بود. سوم آنکه، خروج بسیاری از فعالان فرهنگی، نویسندگان از کشور خلا دست اندرکاران صنعت نشر و چاپ کتاب را به وجود آورده است. از طرف دیگر، از زمان برروی کار آمدن طالبان در قدرت بحران اقتصادی فلج کننده ای کشور را فراگرفته است. خالی بودن بانک های کشور، فقر و بیکاری و گرسنگی فزاینده در کنار خشکسالی و بیماری کووید۱۹، توقف و محدود شدن کمک های بین المللی برای کشوری که ۷۵ درصد بودجه آن از همین طریق تامین می شد، منجر به آن شده است که بحران انسانی و اقتصادی گسترده و قریب الوقوعی را در افغانستان پیش بینی کنند. در نتیجه این شرایط بر ادامه فعالیت بازار نشر در افغانستان تاثیر منفی برجای خواهد گذاشت. چراکه نبود امکانات و منابع مالی کافی چرخ های صنعت نشر را متوقف خواهد کرد و مردم در شرایطی که نانی برای خوردن ندارند هیچ تمایلی هم نسبت به چاپ و یا هم خواندن کتاب ندارند.

از طرف دیگر، اعمال محدودیت های شدید از سوی طالبان در مواردی همچون، برگزاری جلسات شعر و کتاب خوانی، محدودیت های تحصیلی دانش آموزان دختر و تعطیلی مکاتب و حضور کمرنگ دانشجویان بر سر لاس درس، ستیز این گروه با زبان فارسی و آثار این زبان بر وضعیت شکننده این روزهای بازار نشر در افغانستان تاثیرات منفی خواهد گذاشت. در همین رابطه، به گزارش آریانا نیوز، ۹۵درصد کتابخانه های افغانستان پس از به قدرت رسیدن طالبان تعطیل شده اند. سید احمد سعید از اعضای اتحادیه ناشران افغانستان گفت که سقوط دولت قبلی سطح تحصیلات مردم و فرهنگ مطالعه را کاهش داده است. همچنین اقای سعیدی گفت  که وضعیت فروشندگان و ناشران کتاب با بن بست ۹۰درصدی مواجه است. چراکه وقتی مردم نان برای خوردن، لباس برای پوشیدن و محل زندگی ندارند، کتاب و کتاب خوانی را درک نمی کنند.

بنابراین، با حاکمیت طالبان بر افغانستان، وضعیت بازار نشر و چاپ کتاب به مانند سایر ابعاد زندگی در این کشور تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و در صورت تداوم شرایط موجود آینده تاریکی پیش چشم صنعت چاپ و نشر کتاب قرار خواهد گرفت و دوباره به دوره انزوا بازخواهد گشت. مسئله ای که برای صنعتی که در طی دو دهه اخیر علی رغم وجود موانع بسیار، تلاش هایی را برای زنده ماندن انجام داده بسیار گران تمام خواهد. به گونه ای که شاید دیگر انگیزه ای برای فعالیت به وجود نیاید.

منابع

– Airan, Fatima, (2021), “Back to the Classics: Afghanistan’s Publishing Sector Triumphs the Tech Wave”, https://businessdna.af/back-to-the-classics-afghanistans-publishing-sector-triumphs-the-tech-wave/.

– Al-Jami, Rana, (2021), “Afghanistan – “No books this year”… What is behind the picture that spread”, https://middleeast.in-24.com/entertainment/books/84729.html.

– Haidari, Hussain Ali, (2021), “Kabul Publishers Are Shutting Down”, https://8am.af/eng/kabul-publishers-are-shutting-down/.

– Ghorzang, Sabghatullah, (2021),”Books Industry in Afghanistan”, SSRG International Journal of Communication and Media Science Volume 8 Issue 1, 1-4.